در روز ۱۴ ژوئن سال ۲۰۱۴، شورای دولتی چین سندی با عنوان «طرح کلی برنامه‌ی ایجاد سیستم اعتبار اجتماعی» منتشر کرد. این سند طولانی و خشک (مانند همه‌ی اسناد دیگر سیاست‌گذاری در چین) ایده‌ای رادیکال را معرفی می‌کرد: چه می‌شود اگر چیزی به اسم «نمره‌ی اعتماد ملی» وجود داشته باشد که مردم را بر اساس کیفیت شهروندیشان رتبه‌بندی کند؟
دنیایی را تصور کنید که در آن فعالیت‌های روزانه به‌طور مرتب ثبت و ارزیابی می‌شوند: چیزهایی که اینترنتی می‌خرید؛ اینکه درهر زمان کجا هستید؛ دوستانتان چه کسانی هستند و چگونه با آنان تعامل می‌کنید؛ روزانه چند ساعت را صرف بازی‌های کامپیوتری می‌کنید؛ و چه قبض‌هایی را پرداخت می‌کنید (یا نمی‌کنید). تصور این اتفاق الان چندان دشوار نیست، چرا که به لطف سایت‌های بزرگ جمع‌آوری داده‌ای چون گوگل، فیسبوک و اینستاگرام بسیاری از این‌ها اتفاق افتاده‌اند. اما حالا سیستمی را تصور کنید که در آن تمامی این رفتارها تحت عنوان مثبت یا منفی رده‌بندی می‌شوند و طبق محاسبات دولت در قالب یک عدد درمی‌آیند. این عدد، نمره‌ی شهروندی شماست و می‌گوید که آیا شما قابل‌اعتماد هستید یا نه. علاوه بر آن، امتیازات شما به شکل عمومی با تمام جمعیت مقایسه می‌شود و صلاحیت شما را برای دریافت وام، پیدا کردن شغل، محل مدرسه‌ی فرزندان و ازدواج نشان می‌دهد.
شبیه یک داستان تخیلی ترسناک در آینده است، نه؟ اما این اتفاق همین حالا در چین در حال وقوع است. دولت چین مشغول ساخت سیستم اعتبار اجتماعی (SCS) است که قابل اعتماد بودن ۱٫۳ میلیارد شهروندش را رده‌بندی می‌کند. دولت چین این سیستم را راهی مطلوب برای اندازه‌گیری و بهبود «اعتماد» در سطح ملی و ایجاد فرهنگ «صداقت» می‌داند. در حال حاضر عضویت در سیستم امتیازبندی شهروندی در چین داوطلبانه است اما تا سال ۲۰۲۰ اجباری خواهد شد. تا آن زمان دولت چین رویکرد آزمایشی را در پیش گرفته است.
دولت چین به هشت شرکت خصوصی مجوز داده تا سیستم‌ها و الگوریتم‌های لازم را برای نمره‌دهی اعتبار اجتماعی پیدا کنند. یکی از قراردادها با شرکت چاینا رپید فایننس، سازنده‌ی اپلیکیشن پیام‌رسان وی‌چت با ۸۵۰ میلیون کاربر فعال است. طرف قرارداد دیگر، سسامی کردیت ، یک شرکت وابسته به علی‌باباست. این شرکت علی‌پی (Alipay) را هم اداره می‌کند که بازوی پرداختی است که مردم نه تنها برای خرید اینترنتی، بلکه جهت پرداخت صورتحساب رستوران‌ها، کرایه تاکسی، شهریه مدرسه، بلیط سینما و انتقال پول از آن استفاده می‌کنند. سسامی کردیت همچنین با سایر پلتفرم‌های جمع‌آوری داده مثل دیدی چاکسینگ، که نسخه‌ی چینی اوبر است و بایهه، بزرگترین سرویس دوستیابی کشور، شریک است. این‌ها نشان می‌دهند که سسامی کردیت از چه حجم عظیمی از داده برای ارزیابی رفتار مردم استفاده می‌کند.
اما بیایید به این پرسش پاسخ دهیم که به مردم بر چه اساسی نمره داده می‌شود؟ در سسامی کردیت هر کس امتیازی بین ۳۵۰ تا ۹۵۰ می‌گیرد. علی‌بابا «الگوریتم پیچیده» محاسبه‌ی نمره‌اش را فاش نمی‌کند، اما پنج عاملی را که در نظر گرفته می‌شود، اعلام کرده‌اند. اولین فاکتور، تاریخچه‌ی اعتباری است. آیا شهروند قبض برق و تلفنش را به موقع پرداخت می‌کند؟ عامل بعدی، ظرفیت اجراست: «توانایی کاربر برای اجرای تعهدادت قراردادی‌اش». سومین مورد، اطلاعات شخصی مثل شماره‌ی تلفن همراه و آدرس است. دسته‌ی چهارم - رفتار و اولویت‌ها – جایی است که اوضاع جالب می‌شود. تحت این سیستم، چیز بی‌ضرری مثل عادت‌های خرید فرد، تبدیل به معیار شخصیتی می‌شود. علی‌بابا اعتراف می‌کند که مردم را بر اساس نوع خریدهایشان قضاوت می‌کند. لی یینگ‌یوان، مدیر بخش فناروی سسامی می‌گوید: «برای مثال، کسی که روزی ده ساعت بازی کامپیوتری می‌کند، حتماً یک فرد بیکار است. یا کسی که مدام پوشک می‌خرد، پدر یا مادر است و احتمالاً احساس مسئولیت بالایی دارد.» بنابراین این سیستم نه تنها رفتارها را بررسی می‌کند – بلکه آن‌ها را شکل می‌دهد. سیستم کاری می‌کند که شهروندان به سراغ خریدها و رفتارهایی که دولت دوست ندارد، نروند. دوستان هم در این میان اهمیت زیادی دارند. در واقع عامل پنجم، روابط بین فردی است. انتخاب آنلاین دوست و شیوه‌ی تعامل با او، چه چیزی را در مورد فرد مورد ارزیابی نشان می‌دهد؟ به اشتراک‌گذاری چیزهایی که سسامی کردیت آن‌ها را «انرژی مثبت» می‌داند، نوشتن نظرات مثبت در مورد دولت و اشاره به اوضاع اقتصادی خوب، نمره‌ی شما را افزایش می‌دهد.
البته در چین هرگز نوشتن درباره‌ی نظرات سیاسی مخالف یا گذاشتن لینک‌هایی که به میدان تیان‌آنمن اشاره می کنند، عاقلانه نبوده، اما حالا دیگر می‌تواند به‌طور مستقیم به امتیاز شهروند آسیب بزند. مشکل اصلی جای دیگریست: رفتار و گفتگوهای دوستان اینترنتی با دیگران هم بر نمره‌ی فرد اثر می‌گذارد. اگر کسی که اینترنتی با او دوست است، یک نظر منفی بدهد، نمره‌ی خود فرد هم کم می‌شود.
با وجود این همه مضرات آشکار چرا میلیون‌ها نفر تا به حال در این نسخه‌ی آزمایشی که رسماً یک سیستم نظارت دولتی است ثبت‌نام کرده‌اند؟ ممکن است دلایل سیاه و ناگفته‌ای وجود داشته باشد – مثل ترس از مجازات برای کسانی که موافقت نمی‌کنند – اما چیزهای وسوسه‌کننده‌ای نیز مثل پاداش و «امتیازات ویژه» برای شهروندانی که در سسامی کردیت ثابت می‌کنند «قابل اعتماد» هستند، وجود دارد. اگر امتیاز کسی به ۶۰۰ برسد، می‌تواند یک وام ۵۰۰۰ یوانی (معادل ۵۷۰ پوند) برای خرید آنلاین از سایت علی‌بابا دریافت کند. اگر به ۶۵۰ برسد، می‌تواند بدون نیاز به وثیقه، ماشین اجاره کند. به چنین فردی حق پذیرش سریعتر در هتل و استفاده از پذیرش وی‌آی‌پی در فرودگاه پکن هم داده می‌شود. اگر کسی ۷۰۰ امتیاز کسب کند، می‌تواند بدون اسناد ضروری مثل گواهی اشتغال به کار، به سنگاپور سفر کند. در صورتی که کسی ۷۵۰ امتیاز بگیرد، به او فرم تقاضای پیگیری سریع ویزای شینگن داده می‌شود.
با توجه به اینکه در چند ماه اول پس از راه‌اندازی سیستم نمره‌دهی، بیش از ۱۰۰٫۰۰۰ نفر در وایبو (نسخه‌ی چینی توییتر)، درباره‌ی نمراتشان با افتخار صحبت کرده‌اند، می‌توان گفت که نمرات بالا دیگر تبدیل به نشانه‌ای از پایگاه اجتماعی شده‌اند. نمره‌ی یک فرد بر دوستیابی و ازدواج او تأثیر دارد، چرا که هرچه نمره‌ی بالاتری بگیرند، پروفایلشان در سایت بایهه بیشتر دیده می‌شود. این سیستم در واقع نسخه‌ی داده‌محور روش‌های نظارت حزب کمونیست است. رژیم پرونده‌ای برای هر فرد تشکیل می‌داد که حاوی خطاهای سیاسی و فردی او بود. پرونده‌ی افراد همه‌ی عمر، از مدرسه گرفته تا شغل‌های مختلف، همراهشان بود. دورانی رسید که مردم شروع به دادن گزارش در مورد خانواده و دوستانشان کردند و با افزایش سؤظن‌ها، اعتماد اجتماعی را در چین کاهش دادند. در مورد پرونده‌های اینترنتی هم، همین اتفاق خواهد افتاد. مردم به‌زودی این انگیزه را پیدا می‌کنند که به دوستان و خانواده‌شان بگویند «این پست را نگذار. چون دلم نمی‌خواهد نمره‌ی خودت و من دچار مشکل شود.»
هان تائو، مدیر ارشد سسامی کردیت هشدار می‌دهد که سیستم به‌گونه‌ای طراحی شده که «افراد غیرقابل اعتماد نتوانند ماشین اجاره کنند، پول قرض بگیرند یا شغل پیدا کنند». وی حتی افشا کرد که سسامی کردیت درباره‌ی انتشار فهرست دانش‌آموزانی که در امتحانات سراسری تقلب کرده‌اند با اداره‌ی آموزش چین صحبت کرده تا در آینده‌ی نزدیک بابت عدم صداقتشان مجازات شوند. به زودی، کسانی که نمره‌ی پایینی داشته باشند، با کاهش سرعت اینترنت، محدودیت در دسترسی به رستوران‌ها، کلاب‌ها و زمین‌های گلف و حذف حق سفر آزادانه به خارج کشور روبرو خواهند شد. نمرات بر اجاره‌نامه‌ها، امکان دریافت بیمه یا وام و امتیازات امنیت اجتماعی، تأثیرگذار خواهند بود. کسانی که امتیاز پایینی دارند توسط برخی کارفرماها استخدام نمی‌شوند، از دسترسی به بعضی شغل‌ها محروم می‌شوند، و اجازه نخواهند داشت فرزندانشان را در مدارس خصوصی گرانقیمت ثبت‌نام کنند. همانطور که در این بخشنامه آمده، در سیستم اعتبار اجتماعی «قابل اعتماد‌ها حق دارند هرجا که می‌خواهند بروند و افراد بی‌اعتبار نمی‌توانند حتی یک قدم بردارند».
این ماجرا احتمالاً اغلب خوانندگان را به یاد رمان مشهور ۱۹۸۴ می‌اندازد: «مانند یک شهروند خوب رفتار کن و جایزه بگیر.» البته خوب است به یاد داشته باشیم که سیستم‌های امتیازدهی فردی دهه‌هاست که در غرب وجود دارند. هنگامی که به غربی‌ها در مورد سیستم اعتبار اجتماعی چین گفته می‌شود، واکنشی شدید و عجیب نشان می‌دهند. اما ما مدتهاست که رستوران‌ها، فیلم‌ها، کتاب‌ها و حتی پزشکان را رده‌بندی می‌کنیم. تمام شرکت‌ها، داده‌های انبوهی را که از دستگاه‌های هوشمند ما به دست می‌آورند بررسی می‌کنند تا زندگی و خواسته‌های ما را بهتر درک کنند، و اعمال ما را به گونه‌ای پیش‌بینی کنند که خودمان از آن عاجزیم. در واقع ما هم در حال نزدیک شدن به سیستم چینی‌ها هستیم حتی اگر خودمان حواسمان نباشد.
منبع: The Week UK (متأسفانه من این مقاله را بیش از دو سال قبل ترجمه کرده‌ام، و جزئیات بیشتر منبع را ثبت نکرده‌ام)
