شش ماه پیش تمام دنیا هنوز با موج اول کرونا دست وپنجه نرم می کرد و چشم امیدش به نتایج مراحل پایانی کارآزمایی های بالینی واکسن های کووید-۱۹ بود. حالا نزدیک به یک سال از شروع عالم گیری ویروس کرونا گذشته است و سه واکسن مجوز استفاده اضطراری را در بعضی از کشورها دریافت کرده است. واکسن فایزر محصول مشترک شرکت فایزر- بایون تک و واکسن مدرنا هر دو از فناوری ژنتیکی جدید آران ای پیام رسان (mRNA) استفاده می کنند و واکسن سوم، واکسن آسترازنکا دانشگاه آکسفورد با روش مرسوم استفاده از ویروس ضعیف شده ساخته شده است. اما این سه واکسن به تنهایی برای پایان بخشیدن به همه گیری کافی نیست. هنوز خیلی زود است که فکر کنیم ویروس کرونا را شکست داده ایم. بعضی از ایمونولوژیست ها نگران کارایی موثر واکسن ها در برابر شکل های تغییر یافته ویروس هستند. تا الان سارس-کوو-۲ چند جهش جدید داشته است، از جمله مواردی که اولین بار در انگلیس و آفریقای جنوبی شناسایی شدند و قدرت انتقال بیشتری دارند. از زمانی که ویروس سارس-کوو-۲ را شناخته ایم تنها یک سال می گذرد و هیچ ایده ای نداریم که ویروس ممکن است هنوز چه غافلگیری هایی در آستین داشته باشد. اگر بعد از واکسن زدن باز هم به کووید-۱۹ مبتلا شویم، چه اتفاقی می افتد؟ آیا به شکل وخیم تری از بیماری مبتلا خواهیم شد؟ یا اگر واکسن ها از بیمارشدن افراد واکسینه شده جلوگیری کنند، اما مانع نشوند از این که افراد واکسینه دیگران را بیمار کنند، چه اتفاقی می افتد؟ اگر پاسخ سوال آخر مثبت باشد، شرایط همه گیری بدتر خواهد شد و افراد واکسینه، ناقلانی بی علامت خواهند بود. به علاوه مردم سراسر دنیا، پاسخ های ایمنی متفاوتی در برابر ویروس از خود نشان می دهند. در نتیجه ممکن است در برابر واکسن هم پاسخ های مختلفی وجود داشته باشد. اما مهم ترین مساله، ماندگاری واکسن است. در واقع مدت زمانی که افراد بعد از تزریق واکسن ایمن می مانند. اگر واکسنی فقط برای چند ماه به جای چند سال ایمنی ایجاد کند، بنابراین طی شش ماه پیشرفت بزرگی برای مقابله با بیماری حاصل نشده است. بعد از آن هم ممکن است با شکل های بدخیم تر شیوع بیماری در سراسر دنیا روبه رو شویم. با این حال خبر خوب این است که واکسنهای دیگری هم در دست ساخت است. بسیاری از آنها سازوکارهای جدید و متفاوتی را دنبال می کنند که ممکن است موثرتر و ارزان تر بوده و توزیع راحت تری هم داشته باشند. در ادامه به چند مورد از واکسنهایی که بیشترین ظرفیت را دارند، اشاره کرده ایم.
آران ای خود تقویت کننده
پروتئینی به نام پروتئین اسپایک سطح کروی ویروس کرونا را به شکل برآمدگی هایی پوشانده است و ویروس به کمک همین برآمدگی ها می تواند به سلول های بدن ما بچسبد و با ورود به آنها، سلول را آلوده کند. روش ساخت واکسن های آران ای خود تقویت کننده (saRNA) مانند واکسن های آران ای پیام رسان (mRNA) فایزر و مدرنا است و حتی ممکن است بهتر هم باشد. در واکسن های آران ای خود تقویت کننده، ماده ژنتیکی ویروس و نه خود ویروس، مستقیما وارد سلول های بدن شده و بدن را وادار می کند تا خودش پروتئین اسپایک ویروس سارس-کوو-۲ را بسازد. این واکسن، سلول های بدن را به کارخانه هایی تبدیل می کند که پیوسته با سرعت زیاد مقدار زیادی از پروتئین اسپایک را می سازند. از این رو انتظار می رود اگر افراد بعد از واکسیناسیون بیمار شوند، بیماری شدیدتری را تجربه نکنند. به نظر می رسد اگر این نوع واکسن به مرحله تایید نهایی برسد، قیمت پایین تری خواهد داشت و حجم زیادی از آن را می توان تولید کرد.
زیر واحدهای پروتئینی (واکسن نواواکس)
شاید از خواندن این جمله تعجب کنید که حشرات هم ویروس های اختصاصی خودشان را دارند و به آنها باکلوویروس گفته می شود. پژوهشگران شرکت نواواکس، ژن پروتئین اسپایک کرونا را به یک باکلوویروس تزریق و بعد صبر کردند تا سلول های یک شاپرک آلوده شوند. سلول های آلوده شده هم می توانند خودبه خود پروتئین اسپایک را تولید کنند. سپس پژوهشگران از همین پروتئین های اسپایک تولیدشده در ساخت واکسن استفاده می کنند. این واکسن ها علاوه بر این که هزینه کمتری دارند، توزیع شان نیز ساده تر است. زیرا نگهداری از این واکسن ها به دمایی بین ۲ تا ۸ درجه سانتی گراد نیاز دارد و می توان آنها را در یخچال نگه داشت. ماده افزودنی در این واکسن، ترکیبی است که از پوست درخت کوئیلای یا درخت صابون به دست آمده و ساپونین (Saponin) نام دارد. ساپونین می تواند پاسخ سیستم ایمنی بدن را تقویت کند.
نانوذرات پروتئینی طراحی شده
بعضی از واکسن ها مانند واکسن نواواکس تمام پروتئین اسپایک ویروس را تزریق می کنند، اما پژوهشگران دانشگاه واشنگتن روی بخشی از پروتئین اسپایک تمرکز کرده اند. RBD یا دامنه اتصال گیرنده بخش کلیدی پروتئین اسپایک ویروس است که به گیرنده های روی سلول های بدن می چسبد تا وارد سلول شود. در این شکل از واکسن، پروتئین های RBD که به صورت مصنوعی ساخته شده اند، به نانو ذرات توپی شکل می چسبند و بعد تزریق می شوند. آنتی بادی هایی که بدن پس از تزریق این واکسن تولید می کند، حداقل ۱۰ برابر بیشتر از واکسن هایی است که از تمام پروتئین اسپایک استفاده می کنند. این واکسن در حال حاضر مراحل اولیه کارآزمایی بالینی مرحله انسانی خود را با شرکت داوطلبان پشت سر می گذارد و اگر تمام مراحل با موفقیت طی شود، اواخر سال آینده در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.
دیگر واکسن های درحال توسعه
ازجمله دیگر واکسن هایی که به کندشدن روند همه گیری کمک خواهند کرد، واکسن چینی سینوواک بیوتک است که مانند واکسن های آنفلوآنزا از ویروس غیرفعال استفاده می کند. در پایان بالاخره باید دید هرکدام از این رویکردها چقدر موثر خواهند بود. اما باوجود تلاش های شبانه روزی پژوهشگران و دانشمندان می توانیم امیدوار باشیم پایان عالم گیری این کابوس نزدیک است و زمانی که به پایان برسد، دانشمندان با تجربیات و فناوری های جدیدی که به دست آورده اند، برای مقابله با همه گیری بعدی مجهز خواهند بود.
روزنامه جام جم، شماره 5874، 20 بهمن 99
