بیشتر از یک سال از شروع عالمگیر ویروس کرونا گذشته است و امروز به لطف تلاش های شبانه روزی پژوهشگران در آزمایشگاه ها، در کنار آمار روزانه تعداد مبتلایان، بهبودیافتگان و فوت شدگان، حالا آمار واکسن های تزریق شده هم به خبرهای تلخ قبلی افزوده شده است. البته این نکته را نباید فراموش کنیم که واکسن های توزیع شده از سوی تولیدکنندگان مختلف، مجوز استفاده اضطراری دریافت کرده اند و در مرحله چهارم کارآزمایی بالینی هستند که مدت ها طول می کشد. ازاین رو عوارض طولانی مدت این واکسن ها هنوز به طور کامل شناخته نشده است. به عنوان مثال، توزیع واکسن جانسون اندجانسون چند روز پیش به علت گزارش شش مورد لختگی خون در آمریکا و اروپا متوقف شد تا تحقیقات بیشتری روی آن صورت بگیرد.
واکسن آسترازنکا به دلیل مشابه یعنی ایجاد لختگی خون، توزیع و استفاده از آن در کشورهای مختلف با تردید روبه رو شده است. اما پژوهشگران دانشگاه آکسفورد می گویند خطر لختگی خون پس از ابتلا به کووید-۱۹، هشت برابر بیشتر از خطر شکل گیری لخته خون به دنبال تزریق واکسن آسترازنکاست و برای بیشتر مردم مزایای دریافت واکسن آسترازنکای آکسفورد بیشتر از خطرات احتمالی آن است. خوشبختانه در روزهای گذشته تزریق این واکسن در ایران نیز شروع شده است.
حدود ۲۰میلیون و۲۰۰هزار دوز واکسن کووید-۱۹ آسترازنکا از ۱۱فروردین در انگلیس تزریق و حداقل در ۷۹ مورد ایجاد لخته خون گزارش شده است. آژانس دارویی اروپا تخمین زده است تقریبا از هر یک میلیون نفری که واکسن آسترازنکا را دریافت کرده اند، به طور میانگین در بدن پنج نفر لخته خون تشکیل شده است. از این ۷۹مورد، ۴۴مورد ترومبوز سینوس وریدی مغزی (CVST) یا لخته شدن خون در مغز همراه با کاهش سطح پلاکت خون و ۳۵مورد دیگر مربوط به ترومبوز در دیگر رگ های حیاتی بوده است. متاسفانه از این تعداد نیز ۱۹نفر (۱۳زن و ۶مرد) فوت کرده اند.
معمولا در موارد نادری که لخته خون بروز می کند، میزان پلاکت های خون پایین می آید. پلاکت ها کوچک ترین سلول های خونی هستند و در زمان آسیب به رگ های خونی به بدن کمک می کنند تا خون لخته شده و خونریزی متوقف شود. اما اگر لخته خون زمانی ایجاد شود که به آن نیازی نیست، می تواند کشنده باشد و در برخی افراد بعد از تزریق دوز اول واکسن آسترازنکا لخته ای با نام ترومبوز سینوس وریدی مغزی یا CVST (سرواژه cerebral venous sinus thromboembolism) شکل گرفته است. این نوع لخته در رگ های بزرگ سر ایجادشده و مانع خروج خون از مغز می شود. درنتیجه به رگ های کوچک مغز فشار معکوسی وارد خواهد شد و بعد خون به بافت مغز نشت می کند و درنهایت سکته مغزی اتفاق می افتد. علائم ایجاد لخته خون مثل سردرد، ظهور لکه های قرمز زیرپوستی، تاری دید، غش و از دست دادن هوشیاری و عدم توانایی حرکت قسمت های مختلف بدن یا کما، معمولا بین چهارتا ۲۰روز پس از تزریق واکسن ظاهر می شود.
هنوز علت دقیق ایجاد لخته خون بر اثر ابتلا به کرونا نیز مشخص نیست اما احتمالا عفونت ناشی از کووید-۱۹ میتواند مغزاستخوان را تخریب کرده و مانع از تولید پلاکت شود. فرضیه دیگر این است که سیستم ایمنی بدن پلاکتها را از بین میبرد یا استفاده بدن از پلاکتها در ترمیم ریه و سایر بافتهای آسیب دیده افزایش مییابد. شاید هم ترکیبی از همه این موارد علت انعقاد خون باشد. اما اگر مکانیسم ایجاد لخته خون ناشی از ویروس کرونا همان مکانیسمی باشد که در جریان تزریق واکسن آسترازنکا رخ می دهد، باتوجه به بالاتر بودن این خطر بعد از ابتلا به کووید-۱۹، میتوان حدس زد خود ویروس عامل کووید-۱۹، قدرت لخته کنندگی بیشتری نسبت به پروتئین اسپایک ویروس دارد. زیرا واکسن آسترازنکا از ترکیب نسخه ضعیف شده ویروس سرماخوردگی با پروتئین اسپایک موجود بر سطح ویروس کووید-۱۹ ساخته شده است.
از میان ۷۹ نفری که پس از دریافت واکسن آسترازنکا، در بدن شان لخته خون ایجاد شد، تعداد بیشتر آنها خانمهای جوان بودهاند. بههمین دلیل هم خطر لخته شدن خون حاصل از تزریق واکسن آسترازنکا را با خطر نسبی ایجاد لخته خون با مصرف قرصهای ضدبارداری (Contraceptive pill) مقایسه میکنند. درباره واکسن، این خطر از هر یک میلیون نفر، پنج نفر را تهدید میکند؛ درحالیکه درباره قرصهای ضدبارداری، خطر لخته شدن خون سالانه بین چهار تا ۱۶ نفر از هر ۱۰هزار نفر است.
عوامل ژنتیکی نیز احتمال شکلگیری لخته خون غیرعادی را پس از مصرف قرصهای ضدبارداری افزایش میدهد. برای مثال داشتن جهش ژنتیکی بر فاکتور خاصی از انعقاد خون تاثیرگذار است. شاید ایجاد لخته خون پس از تزریق واکسن آسترازنکا نیز بهدلیل عوامل ژنتیکی باشد. اما هنوز موارد زیادی برای بررسی وجود دارد و نمیتوانیم در مورد خطر مصرف قرص ضدبارداری و تزریق واکسن آسترازنکا صحبت دقیقی کنیم. بعضی از کارشناسان نیز معتقدند چنین مقایسههایی میتواند تا حدودی گمراهکننده باشد. زیرا چنین خطری چندوجهی و بسیار پیچیده است و به شخص و مکانیسم زمینهساز لخته شدن خون بستگی دارد. از سویی، ۳۰درصد از گزارشهای ترومبوز وریدی مغز، برای افراد زیر ۳۰ سال است. به همین دلیل پیشنهاد میشود افراد جوانتر در صورت امکان، از یک واکسن جایگزین استفاده کنند. دانشمندان توقف واکسیناسیون را برای هیچ فردی در هیچ گروه سنی توصیه نمیکنند، بلکه جایگزینی یک واکسن را به جای دیگر واکسنها برای گروه سنی خاص پیشنهاد میدهند.
موارد ابتلا به کرونا همچنان در بسیاری از کشورها بالاست. بنابراین با این که بررسی و شناخت عوارض جانبی واکسیناسیون مهم است، برای کسانی که جزو گروههای پرخطر یا آسیبپذیرند، خطر مرگ و عوارض شدید ناشی از ابتلا به کووید ۱۹ به طور قابل ملاحظه ای بیشتر از خطر ابتلا به عارضههای پس از تزریق واکسن است.
اگر از ترس لخته شدن خون واکسن نزنیم، با خطر ابتلا به کرونا مواجهیم و اگر به بیماری عفونی کووید ۱۹ مبتلا شویم، با احتمال بسیار بالاتری با خطر ایجاد لخته خون روبهرو خواهیم بود. نتایج چند مطالعه نشان دادهاند ۳۰ تا ۷۰درصد افراد مبتلابه کووید ۱۹ و بستری در بخش مراقبتهای ویژه، در سیاهرگهای عمیق پا یا در ریههایشان لخته خون ایجاد میشود. ذاتالریه شدید و آسیب به دیگر اعضای بدن نیز از دیگر عوارض احتمالی عفونت ناشی از ابتلا به کووید ۱۹ است.
با این که هنوز داده زیادی درباره دوز دوم واکسن آسترازنکا جمعآوری نشده است و نتیجهگیری از آنها باید محتاطانه باشد، اما تا همین جا هم نشان داده شده است خطر ایجاد لخته خون بعد از دریافت این واکسن حدود هشت برابر و درباره واکسنهای بر پایه امآرانای نیز حدود ۱۰ برابر کمتر از خطر ایجاد لخته خون پس از ابتلا به بیماری کروناست. هیاهوی رسانه ها درباره عوارض نادر واکسنها، جامعه را برای دریافت واکسن دودل کرده است، درحالیکه متخصصان می گویند مزایای زدن واکسن بسیار بیشتر از خطرات آن است و این در حالی است که در بسیاری از کشورها آسترازنکا، اکنون تنها واکسن در دسترس است. بنابراین باید با اطلاعرسانی بیشتر درباره علائمی مانند سردرد، تورم پاها و شکم درد، بهخصوص برای جوانانی که واکسینه شدهاند، خطرات بعدی احتمالی برای آنها را به صفر رساند.
