چرا بازار خرافات همیشه سکه است؟

آسمان پر ستاره شب برای گذشتگان ما همواره سرشار از شگفتی و رمز و راز بوده است و در عین حال سر در آوردن از ساختمان و گردش کیهان را از محدوده توانایی و درک خود خارج می دانستند. برای همین تا هزاران سال بشر سرنوشت خود را در دست خدایان اساطیری آسمان، سیاره ها و صورت های فلکی می پنداشت و به طالع بینی روی آورده بود. طالع بینان می گفتند سرنوشت و آینده هر انسان بستگی دارد به این که در لحظه تولدش، ماه و خورشید و سیاره ها در کدام صورت فلکی بوده باشند. اما امروز هنوز هم با وجود پیشرفت علم و اثبات ادعاهای بی اساس و بدون اعتبار طالع بینان، به لطف تشکیلات و تبلیغات فراوان و شیوه های مختلف هنوز هم طرفداران خود را دارند. کافی است در موتور جست وجوی گوگل تایپ کنید: «طالع بینی» و پیشنهادهای رتبه بالای گوگل را درباره طالع بینی های روزانه، ماهانه، چینی، هندی، چارت تولد و... را ببینید. واقعیت تلخ این است که چنین صفحه هایی نسبت به صفحه های علمی، بازدیدکننده و دنبال کننده های بسیار بیشتری دارد. اما داستان به اینجا ختم نمی شود؛ جداول طالع بینی، صفحات پروپاقرص روزنامه ها و مجلات زرد را تشکیل می دهند و مخاطبان شان را غرق در پوچی و بیهودگی می کنند. اما این فقط یک روی ماجرا بود. روی دیگر هر چند که ناخوشایند باشد، داستان تاثیرات فراوانی است که طالع بینی بر علم و پیشرفت علم داشته است!

اعتقاد به اثرات اجرام آسمانی مثل ستاره ها، صورت های فلکی و سیاره ها بر رخدادها و ساکنان زمین سبب شده بود تا مردم از روزگار قدیم آسمان شب را به دقت زیر نظر داشته باشند. ثبت جزئیات و دقت فوق العاده رصدهای نجومی دانشمندانی مانند هیپارکوس، ریاضیدان یونانی قرن دوم پیش از میلاد، حداقل ناشی از این عقیده بود که تنها با اطلاعات دقیق می توان طالع بینی و پیش بینی های موثق داشت. می توان گفت طالع بینی بخش عادی از همان چیزی بوده است که امروزه فلسفه طبیعی خوانده می شود؛ دست کم تا زمان انقلاب علمی در قرن هفدهم که کپلر و گالیله رهبران آن بودند. شاید جالب باشد بدانید یوهانس کپلر، ریاضیدان آلمانی و کاشف قوانین حاکم بر حرکت سیاره ها در قرن نوزدهم از طالع بینان دربار رودلف دوم در امپراتوری مقدس روم بوده است.

طالع بینی محصولات جانبی و کاربردی نیز داشته است؛ درست مانند دانش و مهارت های جدیدی که در طول پروژه های بزرگی مانند ماموریت آپولو و برخورددهنده بزرگ هادرونی به دست آوردیم. محاسبات طالع بینی بابلی باعث شد تا اکتشافات جدیدی در هندسه داشته باشیم. اهمیت مشاهده و اندازه گیری های دقیق در آسمان منجر به ساخت ابزار دقیقی مانند اسطرلاب شد. «رساله ای در باب اسطرلاب» نوشته جفری چاسر (Geoffrey Chaucer) مرجعی استاندارد در قرون وسطی بوده است. داده های نجومی برجسته ای که تیکو براهه جمع آوری کرد علاوه بر این که برای طالع بینی به کار می رفتند، پایه کشفیات دستیارش یعنی یوهانس کپلر بود.

طالع بینی همیشه به روز می شود!

طالع بینی همگام با پیشرفت علم انعطاف پذیر بوده است. می توانید تصور کنید در اوایل قرن شانزدهم وقتی که کپرنیک خورشید را به جای زمین در مرکز عالم معرفی و زمین را فقط به عنوان یک سیاره طبقه بندی کرد، چه ضربه مهلکی به جامعه آن زمان بود؟ این اعتقاد تا ۱۰۰ سال بعد نیز همچنان مورد بحث و اختلاف بود. اما مشاهدات و استدلال های کپلر و گالیله و کمی بعدتر ایزاک نیوتن به پذیرش نظریه کپرنیک در اواخر قرن هفدهم کمک کردند. اما طالع بینان در این میان چه کردند؟ حتی لحظه ای تعلل نکردند و خود را به سرعت با کیهان شناسی جدید وفق دادند! این اولین باری نبود که طالع بینی با بحران وجودی روبه رو می شد. کشف تقدیم اعتدالین از سوی هیپارکوس (Hipparchus ) در پیش از میلاد یا همان حرکت تقدیمی محور زمین که یک دور گردش آن تقریبا ۲۶ هزار سال طول می کشد و موقعیت صورت های فلکی نسبت به زمین تغییر می کند، طالع بینی را همان زمان عمیقا به چالش کشید.

وقتی مقوله ای به ظاهر علمی می تواند با هر چیزی وفق پیدا کند، نشان از غیرعلمی بودن آن است. اما همچنان می بینید که چگونه ذهن ما سرسختانه دست از عقاید بی اساسی نمی کشد که به نظر می رسد گاهی به نفعمان حکم می دهد.

طالع بینی، پیشینه رشته نوین علوم داده

طالع بینی در قدیم به خوبی با جهان بینی علت و معلولی بی غرضانه متناسب بود. تا وقتی شما بتوانید آن را با اعداد و ریاضیات پیش ببرید، کماکان در مرزهای علم قدم می زنید. به این ترتیب طالع بینی یک دیدگاه کاملا ریاضیاتی از وضعیت انسان ها بود، مانند همان مسیری که فناوری های فعلی ما از آن استفاده می کنند؛ الگوریتم های نسبتا ساده ای که به خوبی پیش بینی می کنند شما چه چیزی را نیاز دارید و خواهید خرید، به چه کسی رای خواهید داد، کجا می خواهید بروید و مقصدتان کجاست و احتمالا چه زمانی مریض می شوید و می میرید. ارتباط مستقیمی بین الگوریتم هایی که از سوی طالع بینان در گذشته برای گرفتن فال و پیش بینی ها استفاده می شد با همین الگوهایی وجود دارد که امروزه شرکت ها و تحلیلگران داده برای پیش بینی رفتارها و مسیر زندگی مان استفاده می کنند.

تنها تاثیر فیزیکی که ستاره ها و سیاره ها می توانند بر ما روی زمین داشته باشند، از مسیر نیروی گرانش می تواند اتفاق بیفتد. اما بررسی های علمی نشان می دهد با وجود این که میدان های گرانشی ماه و خورشید عامل ایجاد جزر و مد هستند، تاثیرات شان بر بدن ما بسیار ناچیز است. تاثیر گرانشی سایر سیاره ها هم اصلا چشمگیر و معنی دار نیست. در مورد ستاره ها هم اصلا فراموش شان کنید، چون صدها و بلکه هزاران سال نوری از ما فاصله دارند. بنابراین با به دست آوردن چنین شناختی، قائل بودن تاثیری از جانب ستاره ها بر زندگی ما توجیه ناپذیر است.

اما بیشتر مردم این استدلال ها را قانع کننده نمی بینند؛ شاید چون اهل استدلال های نظری محض و مجاب کننده نیستند. مردم دوست دارند شواهدی قوی ببینند اما این کار سختی است. یکی از دلایلش هم این است که پیش بینی های طالع بینان آن قدر مبهم است که می تواند با نتایج و اتفاقات زیادی همخوانی پیدا کند. دقیقا به همین دلیل است که مجلات زرد به انتشار این فال های ساده لوحانه تکیه می کنند. در بسیاری از این پیشگویی ها حتی اتکا به کلان داده ها (Big data) نیز لزوما کمکی نمی کند. دانشمندان علوم داده به خوبی می دانند که پیدا کردن ارتباطات نادرست در طرح های پیچیده چقدر آسان و خطرناک است.

چرا گاهی می بینیم آرای طالع بینان درست از آب در می آید؟

حتما برای شما هم پیش آمده که ببینید بعضی از نظراتی که از طالع بینی دفاع می کنند گویی حقیقت دارند. آیا ارتباطی بین شغل افراد و ماه تولدشان وجود دارد؟ در بعضی موارد جواب مثبت است. این موضوع حتی مدت ها در ورزش حرفه ای مورد توجه بوده است. اما این هیچ ربطی به سیاره ها ندارد و برای تعیین زمان های مختلف پایان مسابقات ورزشی نوجوانان به کار می آید؛ یعنی زمانی از سال که به دنیا آمده ایم، می تواند بر زندگی ما تاثیرگذار باشد. بخش زیادی از این تاثیرات به آنچه مادران ما در دوران بارداری در زمستان یا تابستان تجربه کرده اند، به غذاها و میوه های فصلی مصرف شده در دوران بارداری آنها و به بسیاری از پارامترهای دیگر زندگی ما ممکن است ربط داشته باشد. اما هر چه هست، شکی نیست که ارتباط معنی داری با سیاره هایی که میلیون ها کیلومتر و ستاره هایی که هزاران سال نوری دورتر از زمین هستند، ندارد.

هر چه آن بالا هست، پایین نیز هست!

عنوان بالا عبارتی است قدیمی در طالع بینی و اشاره به این دارد که زندگی مردم به آنچه در کیهان می گذرد وابسته است. تا آن جا که طالع بینی حتی در زبان ما هم نفوذ کرده است. اینجا به برخی از واژه هایی که ریشه در طالع بینی دارند، اشاره کرده ایم:

Disaster به معنی مصیبت یا فاجعه. در زبان یونانی از bad star آمده است، این کلمه قرون وسطایی اشاره به این دارد که چگونه ستاره ها و سیاره ها مسوول وقایع فاجعه آمیز روی زمین هستند.

Influenza به معنی آنفلوآنزا، برگردان ایتالیایی کلمه influence به معنی اثرگذاری است. این بیماری جانفرسای ویروسی که اغلب به صورت فصلی شیوع پیدا می کند، در گذشته تصور می شد که علت آن جریان سیالی از ستاره های شرور است.

Consideration به معنی توجه یا ملاحظه که ریشه لاتین آن con sidus است. این کلمه در طالع بینی زمانی به کار می رفته است که گرفتن تصمیمی مهم مستلزم مشورت (consultation) دقیق با ستاره ها بوده است؛ کلمه ای که بسیار شبیه به Constellation به معنی صورت فلکی است.

Desire به معنی آرزو؛ وقتی که با دیدن ستاره ها در دل آرزویی می کنیم، گویی از یک ستاره خواهشی می کنیم. ریشه این واژه از de sidus است.de یعنی از و sidus به معنی ستاره.

Satunine به معنی عبوس یا افسرده است. حالتی افسرده و غمگین که بین مردمی معمول بود که به گفته طالع بینان از سوی سیاره زحل (Satun) کنترل می شدند.

Lunacy به معنی دیوانگی یا جنون که ریشه لاتین آن Luna (به معنی ماه) است. در گذشته اعتقاد بر این بوده است که دوره های موقتی ابتلا به جنون ناشی از تغییر در چرخه هلال های ماه است.

پوست انداختن طالع بینی در دوران مدرن

طالع بینی ای که امروز می شناسیم، یعنی همان صفحات اینستاگرام و کانال های شبکه های پیام رسان یا ستون های جراید که پیش بینی می کنند ستاره بخت ما این هفته چه چیزی را در آستین دارد، محصول اختراعی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است. طالع بینی مدرن بیشتر از این که یک حرفه علمی و مبتنی بر ریاضیات باشد، به یک پدیده فریبنده اجتماعی تبدیل شده است و علت این تغییر ممکن است رسانه های ارتباطی باشند. همان ۱۲ نشان طالع بینی مربوط به هر ماه که برای روزنامه ها و مجلات زرد بسیار جذاب است. اینها خیلی ها را معتاد خواندن این مطالب کرده و آرزوهایشان را لابه لای کلمات ظاهرا پیچیده متن چنین پیشگویی هایی جست وجو می کنند. اما با وجود اینترنت همه چیز در حال تغییر است، زیر وبگاه ها و اپلیکیشن های زیادی عرضه شده است که بر اساس اطلاعات شخصی شما طالع بینی مخصوص خودتان را پیش بینی می کند، یعنی طالع بینی سفارشی و خاص شما!

شاید یکی از دلایل دیگری که مردم همچنان به طالع بینی روی می آورند، این باشد که طالع بینی حسی از کیهان پر رمز و راز و پیچیده به آنها می دهد و این اطمینان را ایجاد می کند که ما بخشی از آن هستیم. هر چند اینها در عالم واقعیت هیچ پایه و اساسی ندارد.

روزنامه جام جم 5844، 13 دی 1399