دانشمندان در سراسر دنیا از آمریکا، انگلستان و آلمان در غرب تا چین و روسیه در شرق، همه به دنبال یافتن واکسنی برای عبور از این دوران همهگیری ویران کننده و توقف ویروسی هستند که میلیون ها نفر را آلوده و جان صدها هزار نفر را گرفته است. مدتی است هشت نامزد احتمالی واکسن کووید-۱۹ مرحله سوم کارآزمایی بالینی خود را شروع کردهاند که از این تعداد چهار واکسن متعلق به کشور چین است. مرحله سوم، آخرین مرحله اثبات کارایی و ایمنی واکسن است و پس از آن مسوولان نسبت به تایید یا رد واکسن تصمیمگیری میکنند. یک شرکت تحقیقاتی چینی با همکاری ارتش این کشور اولین گروهی در دنیا بودند که با شرکت ۵۰۰ داوطلب در اواخر فروردین توانستند وارد مرحله دوم کارآزمایی بالینی واکسن خود شوند. تلاش برای ساخت واکسن کرونا ویروس چینی، از نقش فزاینده ارتش این کشور و دانشمندان ارتش چین در تولید و تایید اولین واکسن جهانی کووید-۱۹ و استفاده محدود از آن خبر می دهد. غربی ها معمولا به مسائل ایمنی و پیروی از استانداردهای اخلاقی در مسیر تحقیقات در کشورهای شرقی و به ویژه در چین مشکوک هستند. بیشتر محققان شاغل در موسسات تحقیقاتی اروپایی و آمریکایی می گویند در غرب نگرانی نسبت به تاثیر سیاست در مسیر تحقیقات وجود دارد اما تاکید بیشتری بر ایمنی و پیروی از روشهای استاندارد هم دیده می شود. با این حال این به این معنی نیست که غربی ها باور داشته باشند واکسنهای چین یا روسیه با واکسن آمریکایی برابری نمیکنند یا چه بسا بهتر نباشند.
ارتش ملی چین بزرگترین نیروی نظامی در دنیاست و از سال ۹۴ جذب دانشمندان و سرمایهگذاری در حوزه پزشکی را به عنوان بخشی از استراتژی خود برای به روزکردن ارتش افزایش داده است. امروزه در بحران عالمگیر شدن ویروس کرونا زمان به بار نشستن نتیجه رشد سطح تخصصی ارتش چین در تحقیقات پزشکی و به ویژه نقش عمدهاش در تولید واکسن ویروس کرونا برای اولین بار در دنیاست که برای استفاده محدود تایید شده است. ساخت این واکسن حاصل همکاری سازمانهای دولتی، دانشگاهها و شرکت دارویی کانسینو بیولوژیک (CanSino Biologics) در شهر تیانجین چین است.
در تیر ۹۹، این تیم تحقیقاتی به عنوان یکی از اولینها در جهان نتایج تحقیقات خود را در مرحله داوری همتا (peer-reviewed) منتشر کردند که نشان میداد واکسن ویروس کرونا بیخطر است و میتواند پاسخ ایمنی ایجاد کند. بعدتر دولت چین این واکسن را برای استفاده محدود افراد نظامی، قبل از آزمایش در مقیاس وسیع و اثبات کارایی آن تایید کرد. این واکسن بر پایه سرماخوردگی شایع آدنوویروس است و Ad۵-nCoV نام دارد. انستیتوی زیست فناوری پکن به درخواست نشریه نیچر برای توضیح عملکرد واکسن، پاسخی نداده است. اگر کارایی این واکسن برای استفاده گستردهتر، قبل از دستیابی دیگر کشورها به خصوص ایالات متحده تایید شود، پیروزی تبلیغاتی بسیار بزرگی برای پکن خواهد بود و بیشک چین تلاش میکند تا از منظر روابط عمومی و ارتقای غرور ملی از بحران پیش آمده نهایت استفاده را ببرد.
برجسته شدن نقش ارتش
ارتش چین علاوه بر مشارکت در ساخت واکسن ویروس کرونا، نقش مهمی نیز در کنترل همهگیری در چین داشته است. همچنین در واکنش به این همهگیری به شمار زیادی از کشورها کمک ارسال کرده است و با استفاده از واکسن به دنبال ایجاد روابط جدیدی با کشورهاست. ارتش دیگر کشورها مانند آمریکا نیز برای ساخت واکسن تلاش میکنند و تحقیقات پزشکی خود را جلو میبرند. اما حجم بزرگ ارتش چین و سرعت اجرای اصلاحات، تحولات علمی آن را چشمگیر کرده است. این موضوع برای برخی نیز با توجه به افزایش تنشهای سیاسی میان آمریکا و چین نگران کننده به نظر میرسد. در چند ماه گذشته، مقامهای امنیتی آمریکا مدعی تلاش چین برای جاسوسی و سرقت اطلاعات از شرکتهای دارویی و گروههای تحقیقاتی دانشگاههای آمریکایی شده اند که روی ساخت واکسن کرونا کار میکنند. اکنون بسیاری از دانشمندان از تایید واکسنی که هنوز در مرحله استفاده آزمایشی در ارتش است، ابراز نگرانی میکنند.
علم در اولویت است
در سال ۱۳۹۴/۲۰۱۵ رئیس جمهور چین اصلاحاتی را اعلام کرد که علم و نوآوری عناصر کلیدی نوسازی ارتش این کشور بودند. به دنبال آن یک سال بعد کمیسیون علوم و فناوری یکی از ۱۵ بخش جدیدی بود که در ارتش چین تشکیل شد. ساخت واکسن Ad۵-nCoV نیز حاصل تلاش آکادمی علوم پزشکی نظامی از زیر مجموعههای این کمیسیون بوده است. به علاوه این کمیسیون نقش بزرگی در حمایت مالی از طرحهای پژوهشی دارد.
قبل از این اصلاحات ارتش چین دانشمندانش را از دانشگاههای نظامی استخدام میکرد. زیرا دیگر دانشمندان موقعیتهای تحقیقاتی در ارتش را چندان جذاب نمیدیدند. تمام کارکنان ارتش ملزم به انجام تمرین های تناسب اندام هستند و شرایط کاری شان انعطافپذیری کمتری نسبت به دیگر مراکز دارد. اما از سال ۹۷ ارتش چین دانشمندان مجرب بیشتری را جذب و موقعیتهای پژوهشی جذابتری را نیز به ویژه در حوزههای پزشکی ایجاد کرده است. تا امسال ۲۱۳ پژوهشگر در سمت های پژوهشی علمی در ارتش چین جذب شدهاند و ارتش برای تکمیل کادر علمی و پژوهشی خود بیشتر از قبل به دانشمندان غیرنظامی تکیه کرده است. همچنین به عنوان بخشی از سیاست تلفیق نظامی-غیرنظامی، ارتش چین در حال ارتقای روابط خود با دانشگاههای غیرنظامی آن کشور است؛ در نتیجه تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دانشگاههای غیرنظامی که به ارتش ملی چین پیوستهاند، رو به افزایش است.
در سیاست تلفیق نظامی-غیرنظامی، زیست شناسی در اولویت زمینههای تحقیقاتی است. از طرفی ارتش با اعزام پژوهشگران به خارج از کشور، توانمندی خود در رشتههای علمی و تخصصی را تقویت میکند.
علاوه بر این از زمان شیوع کووید-۱۹ همکاری بین ارتش با شرکت های علوم پزشکی شتاب بیشتری گرفته است؛ مانند همکاری با شرکت زیست فناوری کانسینو برای تولید واکسن Ad۵-nCoV و دیگر شرکتها برای تولید تجهیزات ضدعفونی کننده و پزشکی.
جالب است بدانید ارتش ملی چین در کنار نیروهای زمینی، دریایی و هوایی خود، نیروهای ویژه جنگهای الکترونیکی، سایبری و فضایی را نیز بنا نهاده است.
نمایش قدرت
همهگیری کووید-۱۹ با همه نکات منفی اش، فرصتی برای نمایش دستاوردهای علمی ارتش چین در عرصههای داخلی و بینالمللی ایجاد کرده است. برای مثال محققان همه گیرشناسی (اپیدمیولوژی) و خدمتگزاران سلامت شاغل در ارتش نقش بزرگی در معالجه بیماران، پایش شیوع بیماری و نظارت بر توزیع تجهیزات پزشکی در ووهان داشتهاند. همچنین نیروهای نظامی در کشورهای مختلف آسیایی با استقرار واحدها و تدارکات به شرایط همهگیری در پاکستان، ایران، عراق، لبنان، ویتنام، لائوس، میانمار، کامبوج و حتی ایتالیا در اروپا کمک کرده اند.
واکسن تولید شده ارتش ملی چین، نفوذ ژئوپلتیک مضاعفی را برای چین در کشورهای مورد توجهاش به همراه دارد و برای دسترسی به واکسن اولویت خواهند داشت. کانسینو بیولوژیک در حال حاضر قراردادی با کشورهای روسیه، مکزیک، عربستان سعودی و پاکستان برای اجرای مرحله سوم آزمایش ها بسته است.
ارتش به پیشبرد پروژههای تحقیقاتی نظامی، به ویژه در حوزه علوم شناختی نیز کمک شایانی کرده است. سال ۹۷ دانشمندان علوم اعصاب شرح مختصری از چگونگی تاثیر علوم شناختی در علوم نظامی و آینده جنگها منتشر کردند. برای مثال با اتصال مغز به رایانه میتوان توانایی سربازان را افزایش داده و همین طور جنگ روانی علیه دشمن ترتیب داد.
تحلیلگرانی که ارتش چین را زیر نظر دارند، معمولا روی پژوهشهای پزشکی ارتش متمرکز نیستند؛ از این رو تاثیر دقیق ارتش بر پیشرفت پزشکی در چین و همچنین وسعت، اندازه و کیفیت این فعالیتها را نمیتوان مشخص کرد. بعضی از این تحقیقات پزشکی برای حفظ سلامت کارکنان نیروی مسلح، مراقبت از سربازان در زمان صلح و آمادگی برای آسیب های احتمالی در زمان جنگ است.
با این حال باید توجه داشت چه در داخل چین و چه در سطح جهانی کارهای کوچکی که در زمینه زیست فناوری انجام میشود، بخشی از پازل تلاشهای علمی بزرگتر هستند.
ذره بین
نگرانی ها از مشارکت ارتش
با وجود همه اتفاقات مثبت رخ داده در چین، هنوز هم برخی کارشناسان چینی و دولتهای خارجی بابت حضور پژوهشگران ارتش این کشور در تحقیقات پزشکی نگرانند. در مرداد ۹۹، وزارت دادگستری ایالات متحده، دو شهروند چینی را متهم به جاسوسی از سه مرکز تحقیقات پزشکی آمریکایی کرد که درباره مبارزه با ویروس کرونا مطالعه میکنند. شرکت زیست فناوری مدرنا (Modena) که یکی از نامزدهای احتمالی تولید واکسن کروناست، هدف هکرها قرار گرفته بود. مقامات چینی هرگونه دخالت در این مورد را رد کرده اند.
غربی ها می گویند انتقال فناوری به سیاست، اولویت واضح دولت چین در بالاترین سطح است و نمونههای روشنی از هک کردنها را برای سرقت دادهها شامل میشود. آنها انگشت اتهام را به سوی دولت چین می گیرند و می گویند این الگوی رفتاری با چنین مقیاس و دامنه و شدتی، نهایت زیر پا گذاشتن هنجارهای تجاری و علمی است که از دولت هایی همچون چین برمی آید؛ اتهاماتی که چینی ها همواره قویا ردکرده اند.
دانشمندان همچنین نگران بی توجهی به ملاحظات اخلاقی چین برای انجام احتمالی این تحقیقات روی مردم هستند. از طرفی مشخص نیست آیا مطالعه واکسن ویروس کرونا روی پرسنل نظامی، فرآیندی داوطلبانه و اختیاری داشته یا دستور نظامی بوده است. پژوهشگران ارتشی که برای این واکسن در چین تلاش کردهاند به سوالات نشریه نیچر درباره موارد اخلاقی پاسخ ندادهاند.
تا زمانی که پاسخی برای این سوالات داده نشود، وجود چنین نگرانیهایی برای همه مردم جهان بجاست و صدالبته که آمریکا همین ها را بهانه ای برای تحت فشار گذاشتن چین و چه بسا اعمال تحریم بر این کشور خواهد کرد.
روزنامه جام جم، شماره 5767، 7 مهر 1399
