مقدمه
هدف نهایی از تاسیس پایگاه اجتماع محور ، بهبود و ارتقای رفاه و کیفیت زندگی مردم، از طریق ارتقای کیفیت سلامت جامعه و پیشگیری از آسیب های اجتماعی، با همیاری و همکاری مردم و توسط خود مردم است. در واقع نقش پایگاه اجتماع محور و در گام بعدی پایگاه سلامت اجتماعی، نقشی هدایتگر، راهنمایی کننده و هماهنگ کننده امور برای حل مشکلات اجتماعی محلات شهر ها و در گام بعد شهرها به دست خود مردم شهرهاست. اما اینکه ضرورت های ایجاد پایگاه های اجتماع محور و بعد از آن پایگاههای سلامت اجتماعی چیست و چگونه قرار است به اهداف مورد نظر خود برسند، سوالاتی است که در این یادداشت قصد پاسخ به آن را دارم.
انسان به عنوان موجودی اجتماعی
شواهد تاریخی گواهی می دهد که انسانها از ابتدای خلقت، به صورت اجتماعی زندگی می کرده اند و جز در موارد استثنایی زندگی فردی نداشته اند. انسان در بدو تولد ناتوان، ناآگاه و عاجز از زندگی مستقل است و بسیاری از فرآیند آموزش، کسب مهارتهای زندگی و همچنین درک انسان از محیط اجتماعی و فرهنگی پیرامونی اش، از طریق زندگی اجتماعی حاصل می شود. آموزش ها و مهارتهایی که ادامه حیات او را ممکن می سازد. حتی اعتقاد بر این است که اصولاً زندگی اجتماعی داشتن به اختیار و انتخاب انسان نبوده و نیست بلکه انسان از روی اجبار به اجتماع روی آورده و در واقع مجبور است که به صورت اجتماعی زندگی کند. دلیل این اجبار هم اولاً به خاطر رفع نیازهای گوناگون مادی و معنوی انسان و ثانیاً به علت رشد و شکوفایی استعدادهای نهفته در انسان است که تنها در سایه زندگی در جمع و جامعه بروز و ظهور پیدا می کند. بسیاری از جنبه های معنوی انسان هم تنها در سایه زندگی اجتماعی امکان رشد و کمال پیدا می کند. توجه بسیار آموزه های دینی به اعمال و مسائل اجتماعی مثل برپایی نماز در مسجد، امر به معروف و نهی از منکر، اقامه نماز برای اعیاد قربان و فطر، انجام فریضه حج... بیانگر اهمیت ابعاد اجتماعی شریعت مقدس اسلام به مسئله اجتماع مسلمین و توجه شارع مقدس به مسائل اجتماعی و عبادات اجتماعی مسلمین است.
اقتضائات امروز جامعه
رشد سریع علم و تکنولوژی در سالیان گذشته موجب پدیدار شدن سبک زندگی جدیدی در جهان و به تبع آن در ایران گردیده است. این سبک زندگی جدید، مزایای بیشماری منجمله آسانتر شدن انجام کارها و سهولت در ارتباطات را با خود به همراه داشته و موجب افزایش رفاه در زندگی بشر، من جمله در زمینه های بهداشتی، آموزشی، اقتصادی و غیره گردیده است. همچنین رشد دانش بشری موجب افزایش شاخه های علوم و موجب تخصصی شدن هر چه بیشتر فنون و مهارتهای بشری شده که به نوبه خود موجب به وجود آمدن شرایط جدید اجتماعی، خانوادگی، تربیتی و آموزشی گردیده است. نا گفته پیداست این شرایط جدید در کنار همه مزایایی که برای افزایش رفاه در زندگی داشته است، موجب پدیدار شدن مشکلات جدیدی هم برای بشر گردیده است. فردگرایی و کمرنگ شدن روابط اجتماعی، ایجاد مشکلات خانوادگی، مشکلات روابط بین والدین و فرزندان، آسیب های اجتماعی مثل افزایش طلاق و اعتیاد و سست شدن بنیان خانواده ها از جمله این مشکلات جدید است. اما دانش بشری در برابر این مسائل بی تفاوت ننشسته و توانسته برای کاهش و یا غلبه بر آنها راه حلهای بسیاری پیدا کند. بسط و گسترش دانش در زمینه های علوم اجتماعی و علوم تربیتی و پژوهش های متخصصین این حوزه ها، پاسخی به این نیاز بوده است.
لزوم توجه به سلامت جامعه
همانگونه که انسانها به صورت انفرادی دارای حالات و شرایطی مثل سلامتی و بیماری هستند، جامعه انسانی هم به همین نحو دارای حالات سلامتی و یا بیماری است. اینکه معضلات و مشکلات حل نشده ای در جامعه مثل طلاق و اعتیاد و یا موارد دیگر وجود داشته باشد که زندگی تعدادی از افراد جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده باشد، نشان از بیماری آن محیط اجتماعی دارد. نکته مهم این ماجرا اینجاست که این بیماری های اجتماعی، مثل دیگر بیماری ها گاهاً مسری است و قابلیت انتشار و انتقال به دیگر افراد جامعه را دارد. مثلاً اعتیاد را در نظر بگیرید؛ گسترش اعتیاد در جامعه و حل نکردن مشکلات زمینه ای و درمان نکردن معتادان و رها کردن آنها به حال خود موجب گسترش این معضل به افراد سالم می شود. دسترسی آسان به مواد مخدر، گسترش بیماریهای عفونی مثل هپاتیت و ایدز در جامعه، گسترش دزدی و بزهکاری و موارد دیگر همه از معضلاتی است که در صورت حل نکردن مسئله اعتیاد، گریبان افراد و خانواده های سالم را هم خواهد گرفت. به همین ترتیب مشکلات دیگر اجتماعی هم دارای عوارضی است که ممکن است همه افراد جامعه را درگیر خود کند. پس برای جلوگیری از سرایت این بیماری های اجتماعی و عوارض آن به زندگی خودمان و خانواده مان، همه وظیفه داریم تا نسبت به چاره جویی و حل این مشکلات اقدام کنیم.
کار جمعی
همان گونه که اشاره کردیم انسان موجودی اجتماعی است و به ناچار برای زندگی و رفع نیازهای حیاتی جسمی و روحی خود باید در جامعه زندگی کند و به همین ترتیب برای حل مشکلات فردی و اجتماعی اش به ناچار باید با دیگر افراد همکاری کند، به کار جمعی پناه برد و به توانایی ها و مهارتهای دیگر افراد اعتماد کند و از این توانایی ها برای حل مشکلات فردی و اجتماعی خود استفاده کند. یکی دیگر از ویژگیهای کار جمعی احساس تعلق و وابستگی به جمع است. وقتی شخصی می بیند که امور دیگران به کار و تلاش او وابسته شده است؛ خود را در برابر دیگران مسئول میبیند و نسبت به انجام هرچه بهتر کارهایی که به او محول شده است نهایت سعی و تلاش خود را به کار می گیرد و همین امر موجب بالا رفتن بهره وری و راندمان کارهایی است که به صورت جمعی انجام می شوند. این ضرب المثل فارسی که "یک دست صدا ندارد" خود بیانگر این است که ثمربخشی کار جمعی و بیفایده بودن کار انفرادی مخصوصاً در حل مسائل اجتماعی از دیرباز در فرهنگ ایرانیان وجود داشته است. یکی از ویژگی های کار جمعی، تقسیم کار است. به سبب تقسیم کاری که درکار جمعی صورت می گیرد هر یک از افراد بنابر توانایی که دارد انجام دادن وظیفه ای را به عهده می گیرد. در کار جمعی است که از فکر و اندیشه جمعی افراد استفاده می شود و از تجارب همه افراد استفاده می شود. تجاربی که خود با صرف هزینه های زمانی و مالی گوناگون در زندگی افراد حاصل شده است. در آموزه های دینی هم سفارش موکد به همکاری و همیاری در کارهای نیک شده است. آیه قرآن که می فرماید: "تعاونو علی البر و التقوا..." ( در کارهای نیک با یکدیگر همکاری کنید) را همه ما شنیده ایم. و چه کاری نیکوتر از حل مشکلات فردی و جمعی مسلمین؟
لزوم نگاه از درون و اقدامات خودجوش برای حل مشکلات
محله ها مکان زندگی ما و خانواده ما و عزیزان ماست. پاک شدن این محل زندگی از آسیبها و مشکلات اجتماعی، موجب پاک شدن محل زندگی ما و خانواده و اقوام ما از مشکلات اجتماعی می گردد و در نهایت کیفیت زندگی خود ما را افزایش می دهد. برای حل مشکلات محل زندگی ما هم هیچکس دلسوز تر و خیر خواه تر از خود ما نیست، لذا این وظیفه خود ماست که با همکاری و مساعدت دسته جمعی مردم و معتمدین محلی، نسبت به بهبود شرایط اجتماعی محل زندگی مان اقدام کنیم. حرکتی هم که تحت نام پایگاه اجتماع محور آغاز شده است همین قصد و نیت را دارد. می خواهد که مردم مشکلات محله خودشان را به دست خودشان حل کنند. چرا که آنها بیشترین علاقه قلبی را نسبت به زادگاه آبا و اجدادی خود و محل فعلی زندگی خود و اقوام و آشنایانشان دارند و نسبت به مشکلات آن از دیگران آگاهترند و نسبت به حل این مشکلات از همه مشتاقترند و در صورت مهیا بودن زمینه ای لازم، با همکاری و همیاری خود این مسئولیت اجتماعی را با تلاش و همت بهتری نسبت به دیگران انجام می دهند. در این میان پایگاه سلامت اجتماعی هم نقش راهنمایی و مشاوره و هماهنگ کننده را بر عهده دارد و در نهایت هم این خود مردم هستند که با سعی و تلاش و همت خودشان به رفع مشکلات محل زندگی شان اقدام خواهند کرد. کمک به حل مشکلات محله، در نهایت موجب پاک شدن محل زندگی ما از آسیب های اجتماعی مثل اعتیاد و غیره می گردد و کیفیت زندگی ما را برای ما بهتر می کند.
پایگاه اجتماع محور چگونه عمل می کند؟
برای طی کردن مسافت های طولانی باید قدم های کوچک را پیوسته و پشت سرهم برداشت. برای مشخص شدن آسیب ها و مشکلات اجتماعی شهر هم باید ابتدا مشکلات محله های شهر را شناسایی کرد لذا ابتدا از محله های شهر به عنوان واحدهای کوچک اجتماعی شروع می کنیم. به اینصورت که در یک محله جلسه ای با حضور تعدادی از معتمدین محلی تشکیل می شود. این افراد را ما ذینفعان محلی می نامیم. ذینفعان محلی از اهالی همان محله هستند و به سبب پیوندهای خانوادگی و فامیلی که در آن محل دارند افراد و خانواده های آن محله را به خوبی می شناسند و برای حل مشکلات آنها دارای دغدغه مندی و دلسوزی زیادی هستند و به سبب همین پیوندهای خانوادگی و فامیلی، خواهان حل مشکلات آنها هستند. در این جلسه مشکلات و آسیب های آن محله شناسایی می شود و سپس بر اساس اهمیت مسائل و مشکلات، اولویت بندی می شود. مثلاً ممکن است در یک محله به طور همزمان مشکلات طلاق و اعتیاد و بیکاری و یا مشکلات دیگر وجود داشته باشد اما به تشخیص ذینفعان محلی مشکل اعتیاد مهمترین مشکل محله تشخیص داده شود و در اولویت اول برای بررسی و چاره جویی قرار داشته باشد. لذا برای شیوه های حل آن مشکل با تشخیص و بر اساس رای و نظر و تجربه و صلاحدید ذینفعان محلی بررسی شود.
هدف پایگاه های اجتماع محور
هدف نهایی پایگاههای سلامت اجتماعی، ارتقای کیفیت زندگی مردم محله است. برگزاری جلسات برای شناسایی مشکلات، شناسایی کردن معضلات و مشکلات محل، چاره جویی برای حل آنها، تکاپوی دست جمعی مردم برای حل مشکلات، رجوع به افراد متخصص، یاری رسانی افراد آگاه و ... موارد دیگری که در این طرح وجود دارد همگی در نهایت موجب ارتقای روح همیاری و همکاری برای حل مشکلات می شود و در نهایت به ارتقای سطح کیفیت زیست مردم محله ها و در نهایت کل شهر منجر خواهد شد.
همکاری مردم با پایگاه اجتماع محور به چه شکلی است؟
در وهله اول معتمدین، ریش سفیدان، روحانی محل و افراد منتخب محلی که ذینفعان محلی نامیده می شوند با پایگاه اجتماع محور همکاری می کنند. آنها با حضور در جلسات و ارائه نظرات خود و شناسایی مشکلات محل و بعد تعیین اولویت های مشکلات و معضلات، به شناسایی این معضلات کمک می کنند. سپس در جلسات عمومی مثل مساجد و یا مدارس برای عموم مردم محله، معضلات محله آنها تشریح می شود و از همه آنها دعوت می شود که با همدلی و همکاری خود، نسبت به رفع این مشکلات اقدام کنند. و متناسب با شرایط محلی و نظرات معتمدین محلی، توضیحات بیشتر به مردم ارائه می شود. در صورت نیاز به راهنمایی و مشاوره، مشاورین و مددکاران اجتماعی پایگاه اجتماع محور، آماده ارائه راهنمایی و مشاوره هستند.
آینده از آن کیست؟
حیات فردی بدون حیات اجتماعی بی معنی است. جامعه ما جزئی از هویت ماست و حیات ما با حیات جامعه ما پیوند دارد. جامعه ای که در آن به دنیا آمده ایم و در آن زندگی می کنیم و فرزندان ما هم در آینده در همین جامعه زندگی خواهند کرد. سلامت اجتماعی در کنار سلامت فردی، ضامن آسایش ما و فرندان ماست. لذا همان اندازه که توجه به سلامت فردی مهم است، توجه به سلامت اجتماعی هم دارای اهمیت است. بنابر این آینده از آن کسانی است که نسبت به سلامت محیط اجتماعی خود و فرزندان خود احساس مسئولیت می کنند و برای حفظ آن از آسیبها و مشکلات تلاش می کنند.
امیرحسین رمضانی بیدگلی
