در اعلامیهٔ معلمین پایتخت [در ادامهٔ قطعنامهٔ اعتراضی در بهمن ماه ۱۳۳۹ به مرکزیت باشگاه مهرگان به عنوان انجمن صنفی معلمان پایتخت]، اشعار شده بود که چون «حقوقی که دولت بیک آموزگار میدهد کمتر از مزدی است که شما بیک پرستار و دایهٔ بیسواد فرزندان خود میدهید و ادامه این کار سنگین و طاقت‌فرسا با این حقوق ناچیز امکان‌پذیر نیست، معلمین در اجتماع عموی خود اعلام نمودند که با این وضع قادر بادامه کار نمی‌باشند.
بدین جهت معلمین تهران روز چهارشنبه ۱۷ اسفند را روز اعتراض معلم اعلام میکنند، در این روز معلمین در محل کار خود و در کنار دانش‌آموزان خویش حضور خواهد یافت، ولی درس و بحثی نخواهند داشت و باسکوت خویش اعتراض خود را بگوش خانواده‌های ایرانی خواهند رسانید.»
پس از این اعلامیه، وزراتفرهنگ [آموزش و پرورش] بخشنامه‌ای صادر میکند:
از مدیران مدارس و معلین درخواست شد که کماکان در مدارس حضور یافته و در کلاسها مشغول تدریس شوند، و چنانچه برای کمی حقوق خود و پیشنهاد اِشِل [حداقل حقوق قانونی رتبهٔ یک مستخدمین ادارات دولتی] جدید [طرحی برای بهبود وضعیت حقوقی فرهنگیان که توسط وزارت فرهنگ، جهانشاه صالح ارائه شده بود] نظراتی دارند با متصدیان امر در میان بگذارند تا ترتیب لازم داده شود.
اظهارات برخی از مقامات وزارتفرهنگ
این گروه می‌گویند علت اعتراض معلمین، تبعیضی است که در دستگاهها و سازمانهای دولتی وجود دارد، مثلا بطوریکه اطلاع دارید با اینکه هنوز عده‌ای از معلمین چهار تا پنج رتبه از وزارت فرهنگ طلب دارند، تازه وزارت دارائی، بخشنامه کرده است که بکارمندان خود اعم از عالیرتبه و دون‌پایه علاوه برحقوق یکماه نیز بعنوان پاداش و عیدی بدهد این یک بام و دو هواست و نتیجه اینگونه تبعیض در دستگاهها همین است که ملاحظه میکند که معلم با دلگرمی درس نمیدهد و شاگردانش همانها هستند که چندین سال در پشت در دانشگاه میمانند و در کنکور موفق نمیشوند.
اظهارات سخنگوی فرهنگ تهران [ادارهٔ آموزش و پروش تهران]
چون در این چند روز اخیر اعلامیه‌های بی‌امضا بین معلمان و دانش‌آموزان مدارس توزیع شده بود، امروز بازرسان فرهنگ از چند آموزشگاه مختلف بازدید نمودند. بقرار گزارش، کلاسها مرتب بود و معلمین مشغول تدریس بودند و روسای مدارس اختیارات و وظایف قانونی دارند که برای حفظ آرامش و پیشرفت تحصیلی از آن استفاده خواهند کرد.
اداره کل فرهنگ استان مرکز از هفته قبل در جریان امر بوده و دستورات موکدی صادر شده از جمله اینکه صریحا دستور داده شد از ورود عناصر مفسده‌جو که بلباس معلم درآمده‌اند جلوگیری نمایند.
مدیران و معلمان مدارس چه می‌گویند؟
بنده ۲۹ سال است که در فرهنگ خدمت میکنم و حقوقم هزار تومان است. ما آنچه وعده و وعید به معلمین میدهیم بیفایده است.
اولیاء فرهنگ یا نباید قول بدهند یا اگر دادند باید بآن عمل کنند. مردم را نمیشود گول زد. به بچه نمیتوان قول دروغ داد و عمل نکرد. سالهاست بما وعده اضافات را میدهند و بعضی از معلمین دبیران ماهی ۲۳۷ تومان از فرهنگ میگیرند در صورتی که مستخدمهای اینجا بیش از آنان حقوق میگیرند و خانه و زندگی هم دارند.
بمعلمین وزارت فرهنگ هنوز حقوق اسفند را هم نداده‌اند در حالیکه بسایر کارمندان مشغول دادن پاداش هستند.
اعتصاب معلمان در میدان بهارستان در ۱۲ اردیبهشت ماه به درخواست باشگاه مهرگان به ریاست محمد درخشش به جهت اعتراض به وضعیت حقوقی فرهنگیان آغاز گردید و تا ۲۳ اردیبهشت ماه ادامه یافت.
۳ شنبه، ۱۲ اردیبهشت ماه: مأموران برای متفرق‌کردن معلمان در میدان بهارستان از ماشین‌های آب‌پاش استفاده کرده و معلمان برای جلوگیری از این امر به سمت مأموران و ماشین‌های آب‌پاش هجوم آورده و بدین ترتیب درگیری میان مأموران و معلمان شدت می‌گیرد. در این میان ابوالحسن خانعلی، دبیر فلسفه و عربی و دانشجوی دکترای فلسفه دانشگاه تهران، بر اثر برخورد گلوله بر پیشانی، جان خود را از دست میدهد.
افسوس!
افسوس که رئیس دولت و در درجهٔ اول رئیس اعلای کل مملکت هرچه حسن‌نیت داشته باشند مامورین زیردست آنرا نقش برآب میکنند. دیروز معلمین اعتصاب کرده بودند، اعتصاب حق طبیعی و قانونی آنهاست، رئیس دولت نیز قبلا از اعتصاب ایشان خبر داشت و دستور داده بود کسی معترض ایشان نشود... .
*. تشییع جنازه دکتر خانعلی معلم مقتول، امروز با حضور فرهنگیان، دانشجویان، دانش‌آموزان و طبقات مختلف مردم انجام شد
*. سه نفر از معلمین نیز در جریانات دیروز مجروح شدند
*. دکتر خانعلی دبیر دبیرستان جامی بود و جنازه او امروز به ابن‌بابویه حمل شد
*. دولت طی اعلامیه‌ای رسماً اعلام داشت که مسببین را تعقیب خواهد کرد
*. معلمین تهران امروز جنازه دکتر خانعلی را روی دوش تا جلوی مجلس حمل کردند و بعد جنازه به ابن‌بابویه برده شد
*. امروز نیز بدنبال اعتصاب روز گذشته معلمین از حضور در کلاسهای درس خودداری کردند... .
بخشی از بیانیهٔ محمد درخشش:
دولتی که ابتدا با قیافه حق بجانب پس از دولت اقبال بعنوان دولت اطلاح طلب مصدر کار شد، ابتدا در مسئله انتخابات و با آن اعلامیه کذائی و حوادث بعدی واقعیت خود را نشان داد، سپس رفتار او با دانشجویان و سرانجام تیراندازی بطرف معلمین باعث سقوط او گردید.
و وزیر فرهنگ او، مردیکه در روز دوشنبه (یکروز قبل از اعتصاب معلمین) مصاحبه کرد و گفت بنویسید که اولا اعتصابی نمیشود ثانیا مغز اعتصاب کننده را خرد خواهم کرد و سرانجام همین کار هم کرد... .
*. در اجتماع عظیم معلمین در باشگاه مهرگان، تاریخ شهادت دکتر خانعلی (۱۲ اردیبهشت) بنام «روز معلم» اعلام گردید.
*. دبیرستانها و دبستانهای کشور روز ۱۲ اردیبهشت هر سال تعطیل خواهند بود.
*. محاکمه و مجازات مسبب قتل در رأس تقاضاهای معلمین قرار دارد.
*. با تغییر اِشِل حقوقی موافقت نمی‌کنیم.
*. امروز کمیسیونی در نخست‌وزیری با حضور [محمد] درخشش و نمایندگان معلمین تشکیل شد.
در پی ادامهٔ اعتصاب معلمین در تهران و دیگر شهرستان‌های کشور، جعفر شریف‌امامی از نخست‌وزیری استعفا نمود و علی امینی دولت را بدست گرفت و در طی آن محمد درخشش به وزارت فرهنگ رسید. در این میان قول افزایش حقوق معلمین داده شد به گونه‌ای که برای آموزگاران حداقل و حداکثر حقوق ۵۰۰ تا ۱۴۸۰ تومان و برای دبیران ۶۰۰ تا ۲۲۲۰ تومان به عنوان حداقل و حداکثر حقوق ماهیانه اعلام و تصویب شد و در نهایت، ۲۳ اردیبهشت ماه ۱۳۴۰، پایان اعتصاب معلمین اعلام گردید.
مراسم چهلم دکتر خانعلی: اجتماع عظیم معلمین و دانشجویان و طبقات مختلف بر مزار دکتر خانعلی نمودار قدردانی و احترام عمیق مردم نسبت بطبقه معلم بود.
محمد درخشش، وزیر فرهنگ
جنبه عمومی اعتصاب معلم این بود که ملت ایران دولت را ساقط کرد و ثابت کرد اگر دولتها بخواهند برخلاف امیال مردم قدم بردارند با چنین وضعی روبرو خواهند شد.
اکبری، نماینده دانشجویان
تاریخ ملتها روزهائی است که از نظر تاثیری که در سرنوشت مردم داشته‌اند اهمیت تاریخی دارد... ۱۲ اردیبهشت روز شهادت معلم قهرمان دکتر خانعلی است، ۱۲ اردیبهشت سال ۴۰ روز پیروزی مردم و شکست مفتضحانه هیئت حاکمه است. آن روز معلمین با قلب‌های گرم و سکوت خشمگین برای تامین حقوق صنفی خود بعلامت اعتراض در پیاده‌روهای شاه‌آباد اجتماع کردند، مامورین شریف‌امامی، بطرز وحشیانه‌ای بفکر درو کردن معلمین افتادند و تیر گلوله‌ای دکتر خانعلی را از پا در آورد... روزگار زور و زجر و گلوله در سرتاسر جهان بسر آمده عصر پیروزی ملتها فرا رسیده است.
نوید میدهم که روزگار اسارت ما و سیادت مفتخوران انگل چاکر پرمدعا بسر آمده است، کسانی شاید تصور کنند که دکتر خانعلی مرده است، ۱۲ اردیبهشت روز معلم، روز خانعلی است... .
پ. ن.: سعی شده رسم‌الخطِ منابع بدون تغییر ذکر گردد و نوشته‌های [...] توسط نویسندهٔ این سطور جهتِ راهنمایی افزوده شده است. پیرامون کشته‌شدن دکتر خانعلی و شناسایی عامل مرگ او تحقیقات و مستندات ارائه نشده است و برخی، معرفی کردن سرگرد شهرستانی (رئیس کلانتری) به عنوان شلیک‌کننده به دکتر خانعلی را بدون سند و ساختهٔ افراد سودجو در این حادثه ذکر میکنند و اعتصاب معلمین را سیاست محمد درخشش و حزب توده جهت رسوخ در حاکمیت می‌دانند.
