تاب آوری اجتماعی به معنای توانایی اجتماع برای مقاومت در شرایط نامطلوب و دشوار و بهبود آن با بهره گرفتن از منابع موجود مانند انرژی، روابط، اقتصاد، حمل و نقل و غیره است.
تجربه زندگی پس از یک فاجعه قطعا حس رفاه و امنیت افراد آسیب دیده از آن را به چالش می کشد و باعث تخریب نسبی انسجام و ساختار جامعه می گردد.
هرچند این تجارب تا حدی شخصی هستند، اما از آنجا که عمیقا به حس امنیت و آرامش افراد ضربه میزنند درک و کنار آمدن با آنها دشوار خواهد بود. بنابراین، حمایت و پرورش جوامع آسیب دیده نیازمند پرورش مفهوم تاب آوری در میان افراد است.
در این صورت اجتماع می تواند پس از وقوع یک فاجع امکان سازگاری و رشد مجدد بیابد. جوامع تاب آور می توانند پیامدهای فاجعه را به حداقل رسانده و ساده تر به زندگی عادی بازگردند. اجتماع مقاوم با کنار هم ایستادن و غلبه بر مشکلات می تواند خود را به لحاظ ساختاری و اقتصادی بازسازی کند.
تاب آوری اجتماعی ماحصل شبکه بهم پیوسته سیستم هایی است که مستقیماً بر جامعه بشری در سطح اجتماعات مردمی تأثیر می گذارند، از جمله محیط های اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی. یک اجتماع در صورتی تاب آور است که اعضای اجتماع با یکدیگر در تعامل بوده و با هم کار کنند، به طوری که حتی در شرایط استرس زا قادر به ارائه عملکرد درست و حفظ سیستم های حیاتی باشند و با تغییرات در محیط فیزیکی، اجتماعی یا اقتصادی سازگار شوند.
هرچند تاب آوری افراد، خانواده ها یا سازمان های خاص از مولفه های اصلی تاب آوری اجتماعی هستند، اما به طور کلی جامعه تاب آور فراتر از مجموع اجزای آن است.
به این معنی که یک سیستم تاب آور مجموه ای کامل، پیچیده و بهم پیوسته است که شامل پیوندهایی ورای روابط ساده علت و معلولی است. درک، اندازه گیری و ارزیابی تاب آوری اجتماعی نیازمند آگاهی دقیق از پیوندها و روابط بین واحدهای مختلف حکمرانی و سیستم های گوناگونی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر جوامع تأثیر می گذارند.
اصول تاب آوری اجتماعی
بهبود و ارتقا تاب آوری اجتماعی در برابر حوادث و فجایعی مانند بلایای طبیعی، جنگ و بیماری های همه گیر نیازمند بررسی های فراوان و برنامه ریزی ویژه برای هر نهاد اجتماعی است. اما به طور کلی میتوان پنج اصل زیر را متذکر شد:
درک یک سیستم به شکل کامل، از جمله جنبه های فیزیکی، زیست محیطی ، اجتماعی و اقتصادی، برای تعریف اقدامات موثر و متناسب در قبال جامعه به منظور محافظت و پشتیبانی مورد نیاز است. رویکرد سیستمی به این معنی است که سیستم به عنوان یک کل مورد مطالعه قرار می گیرد و سیستم های کوچکت، مناطق و فرایندهای مختلف درون سیستمی بررسی می شوند. از آنجا که سیستم ها ممکن است عظیم و پیچیده باشند، می توان مدل های ساده ای را ایجاد کرد که می تواند با استفاده از روش ها و تکنیک های تاب آوری در زمینه تفکر سیستم، به شناسایی عناصر و پیوندهای کلیدی کمک کند.
درک ریسک وقایعی با احتمال کم اما پیامدهای بزرگ اغلب با خطر “عینی” محاسبه شده در تجزیه و تحلیل های مهندسی یا اقتصادی متفاوت است. رویکرد تاب آوری کل طیف احتمالی حوادث را بالاتر وکمتر از آستانه مقاومت و نیز آستانه بازیابی در نظر می گیرد و به این شکل توانایی نسبی برای پذیرش و بهبود آسانتر را فراهم میکند.
طراحی سیستم ها باید به گونه ای باشد که نشان دهد عواقب خرابی فاجعه بار نیست بلکه قابل کنترل است. اطمینان از عملکرد یک سیستم در حوادث شدید این واقعیت را تأیید می کند که امکان خرابی به طور کلی قابل حذف نیست و در تفکر تاب آوری معمول است. در چارچوب حوادث شدید ، فعال ماندن سیستم ها در راستای تاب آوری به این معناست که زیرساخت های مهم در حال فعالیت باقی بمانند چرا که اگر زیرساخت های مهم آسیب ببیند، مدیریت اضطراری دشوارتر و بهبودی کندتر خواهد شد و تأثیرات ممکن است به مناطق غیر آسیب دیده نیز گسترش یابد.
تأثیر طولانی مدت یک رویداد تا حدی به زمان بهبودی بستگی دارد که به نوبه خود به ظرفیت بازیابی وابسته است. ظرفیت بازیابی اغلب به سطح کلی اقتصادی و اجتماعی جامعه مربوط می شود و به ویژگی های سیستم اشاره دارد که بر سهولت بازیابی سیستم تأثیر می گذارد. بنابراین ظرفیت بازیابی تابعی از سرمایه اجتماعی (توانایی فردی افراد برای بازیابی)، سرمایه نهادی (توانایی سازماندهی تعمیر و بازسازی) و سرمایه اقتصادی (توانایی تأمین مالی تعمیر و بازسازی) است. بنابراین افزایش ظرفیت بازیابی ارتباط نزدیکی با سطح توسعه اقتصادی-اجتماعی دارد و از این رو اقدامات معمولاً برای مقابله با حوادث مشخص نیستند. کاهش فقر، بهبود سلامت و آموزش مناسب در حوزه تاب آوری از اهداف توسعه پایدار است که همچنین توانایی بهبودی جامعه را افزایش می دهد.
انعطاف پذیری، توانایی یادگیری، توانایی سازگاری و تمایل به تغییر در صورت لزوم برای مقابله با تغییرات تدریجی اما نامشخص بسیار مهم است. درک این نکته مهم است که انعطاف پذیری فعلی یک سیستم ممکن است به دلیل تحولات تدریجی ژئو فیزیکی مانند تغییر آب و هوا و تحولات اقتصادی – اجتماعی مانند مهاجرت ، درگیری ها ، شهرنشینی و رشد اقتصادی از بین رفته باشد. این امر ممکن است نیازمند سازگاری یا تحول شود تا بتوان با شرایط بحرانی آینده کنار آمد. به منظور ارتقا ظرفیت سازگاری و نیز تاب آوری، ممکن است اجتماع مجبور به تغییر فرهنگ و نحوه سازماندهی خود شود تا توانایی خود را برای یادگیری از تجربیات قبلی، تغییر و بهبود خود افزایش دهند.
با در نظر گرفتن پنج اصل فوق می توان طرح مناسبی برای ارتقا تاب آوری در جوامع ارائه کرد تا افراد حاضر در این جوامع بتوانند در صورت مواجهه با شرایط دشوار محیطی مقاومت مناسبی نشان داده و روند بهبود و بازگشت به زندگی عادی را سریعتر طی نمایند.
