تاب آوری در پیشگیری از اعتیاد
اعتیاد یكی از بغرنج ترین مسایل انسان و تهدیدی جدی برای سلامت جسمی و روانی جوامع بشری است كه تدریجاً به یك نگرانی عمده برای ملت‌ها و دولت‌ها تبدیل شده است. كنترل اعتیاد مستلزم برنامه‌ریزی صحیح و صرف بودجه‌های هنگفت می‌باشد كه در دو بخش كاهش عرضه و كاهش تقاضا صورت می‌گیرد . در بحث كاهش تقاض، پیشگیری یك مقوله فوق العاده مهم است كه به دلیل كارایی، اثر بخشی و مقرون به صرفه بودن از جایگاه ویژه‌ای در كنترل اعتیاد برخوردار است. پیشگیری، استراتژی‌ها و فعالیتهای آن در جهان روز به روز در حال دگرگونی، پیشرفت و پیمودن مسیر تكامل هستند تا با رسیدن به حداكثر كارایی، حداقل میزان رشد اعتیاد را برای جوامع به ارمغان آورند. در برنامه‌های پیشگیری توجه به عوامل محافظت كننده و خطر ساز اعتیاد یك اصل اساسی بوده و برنامه‌ریزی بر مبنای آنها صورت گرفته است.
در واقع نگاه كلی و خط مشی اصلی در برنامه‌های پیشگیرانه بر روی ویژگیهای افراد معتاد، متمركز بوده و مداخلات و اقدامات پیشگیرانه برای زندگی افراد سالم نیز برهمین مبنا طراحی و برنامه‌ریزی شده‌اند . این برنامه‌ها تا حدود زیادی موفق و كارآمد بودهظاند، اما همواره این وجه از قضیه نادیده گرفته شده كه در میان جامعه افراد زیادی هستند كه علیرغم داشتن خطرات فراوان در زندگی و از سر گذراندن شرایط سخت و دشوار توانسته اند سالم بمانند و به راه اعتیاد كشیده نشوند.
ما در برنامه‌های پیشگیرانه غالباً از یاد می‌بریم كه در میان جمعیت ۷۰ میلیونی كشور با آنكه میزان اعتیاد ۲ % است اما ۹۸ % یعنی چیزی حدود ۶۵ میلیون نفر از جمعیت سالم هستند و اگر چه بسیاری از این جمعیت غیر معتاد شرایط پر خطر و دشوار اعتیاد را تجربه كرده اند و در تهدید عوامل خطرساز به سر برده‌اند، اما توانسته‌اند از خطرات سربلند بیرون بیایند و معتاد نشوند. باید پرسید كه چه عامل یا عواملی باعث می‌شوند كه افرادی كه در شرایط نابسامان و پر استرس زندگی می‌كنند و در معرض بسیاری از عوامل خطرساز هستند به سمت سوء مصرف مواد نروند؟ این افراد چگونه سالم می‌مانند در حالیكه بسیاری از نزدیكان آنها و كسانی كه در شرایط آنها بوده‌اند در دام اعتیاد می‌افتند ؟ راز این سالم ماندن چیست ؟ بدون شك پاسخ به این سؤالات می‌تواند سرآغاز دستیابی به اطلاعات و دانش مفیدی در زمینه پیشگیری از اعتیاد و طراحی برنامه‌های پیشگیرانه باشد و پاسخ سؤالات فوق در مفهوم تاب آوری یا Resiliency نهفته است.
● تاب‌آوری چیست؟
Resiliency در فرهنگ لغات، كشسانی و خاصیت فنری و ارتجاعی ترجمه شده است كه البته این واژه‌ها رسایی و گویایی لازم را برای انتقال مفهوم این واژه در حوزه پیشگیری از اعتیاد نداشته و به همین دلیل تاب آوری كه بعنوان معادل فارسی آن برگزیده شده، اصطلاح بهتر و مناسب‌تری است .
واژه تاب‌آوری را می‌توان به صورت توانایی بیرون آمدن از شرایط سخت یا تعدیل آن تعریف نمود. در واقع تاب‌آوری ظرفیت افراد برای سالم ماندن و مقاومت و تحمل در شرایط سخت و پر خطر است كه فرد نه تنها بر آن شرایط دشوار فائق می‌شود بلكه طی آن و با وجود آن قوی تر نیز می‌گردد . پس تاب‌آوری به معنای توان موفق بودن، زندگی كردن و خود را رشد دادن در شرایط دشوار (با وجود عوامل خطر) است . این فرایند خودبه خود ایجاد نمی‌شوند مگر اینكه فرد در موقعیت دشوار و ناخوشایندی قرار گیرد تا برای رهایی از آن یا صدمه پذیری كمتر ، حداكثر تلاش را برای كشف و بهره‌گیری از عوامل محافظت كننده (فردی و محیطی) در درون و بیرون خود كه همواره به صورت بالقوه وجود دارد بكار گیرد .
تاب‌آوری در مورد كسانی بكار می‌رود كه در معرض خطر قرار می‌گیرند ولی دچار اختلال نمی‌شوند. از این رو شاید بتوان نتیجه گیری كرد كه مواجه شدن با خطر شرط لازم برای آسیب‌پذیری هست اما شرط كافی نیست. عوامل تاب‌آور باعث می‌شوند كه فرد در شرایط دشوار و با وجود عوامل خطر از ظرفیت های موجود خود در دست یابی به موفقیت و رشد زندگی استفاده كند و از این چالش و آزمون‌ها به عنوان فرصتی برای توانمند كردن خود بهره جوید و از آنها سربلند بیرون آید .
تاب‌آوری با در نظر داشتن توأم شرایط استرس زا و توانایی ذاتی افراد برای پاسخ گویی، دوام آوردن و رشد نرمال در حضور شرایط استرس زا مطرح می‌شود. مفهوم تاب‌آوری یك راه حل امیدبخش و خوشایند است زیرا سرانجام سختیها و شرایط بد دوران كودكی می‌تواند بالقوه ویرانگر و ناامید كننده باشد. شواهد روشنی در مورد وجود رابطه میان وقایع ناخوشایند و سختی زندگی در دوران كودكی با بروز اختلالات روانی در سال‌های بعدی زندگی وجود دارد كه از این اختلالات می‌توان افسردگی، سوء مصرف مواد و خودكشی را نام برد.
▪ تاب‌آوری به سه دلیل می‌تواند در تحقیقات و تجربیات مفید واقع شود:
۱) اطلاع از تاب‌آوری و آسیب پذیری و عوامل محافظت‌كننده و خطرساز، پیچیدگی اختلالات روانی (از جمله اعتیاد) و علل آنها را روشن می‌كند و این موضوع بر نیاز به توجه به روابط بین حوادث قبلی و نتایج فعلی زندگی تأكید می‌كند و به استثناها بیش از عواقب پیش بینی شده توجه می‌نماید.
۲) پی بردن به اینكه چرا بعضی از كودكان علیرغم قرار گرفتن در شرایط دشوار ، موفق می‌شوند در شناختن امكانات ناشناخته قبلی برای پیشگیری كمك می كند .
۳) ایده تاب‌آوری باعث امیدواری در تجارب بالینی می‌شود و به هر حال مزیت عمده آن این است كه خواهیم دانست كه بسیاری از بچه‌ها به سرنوشت محتومشان گردن نمی‌نهند و تسلیم نمی‌شوند.
▪ تاب‌آوری پنج خصوصیت مهم دارد كه در زیر ذكر شده اند :
۱) تاب‌آوری یك روند پویا و دینامیك است ، نه یك وضعیت ثابت
۲) تاب‌آوری موقعیتی است یعنی یك رفتار سازگارانه در یك موقعیت ممكن است در موقعیت دیگر ناسازگار باشد .
۳) تاب‌آوری محصول تعامل ویژگیهای شخصیتی ذاتی با فاكتورهای محیطی است .
۴) تاب‌آوری در موقعیت‌هایی كه چندین ریسك فاكتور وجود دارد، پیچیده‌تر است .
۵) تاب‌آوری می‌تواند آموختنی باشد .
● تاب‌آوری و كاربرد آن در پیشگیری از اعتیاد :
در رویكرد جدید پیشگیری از اعتیاد شناسایی و ارتقاء عوامل محافظت كننده از جمله عوامل تاب‌آوری و شناسایی وكاهش عوامل خطرساز از جایگاه پراهمیت و ویژه ای یرخوردار است . تاب‌آوری یاResiliency یكی از مفاهیمی است كه اخیراً در حوزه پیشگیری از اعتیاد و سایر اختلالات روانی و آسیب‌ها مطرح شده و می‌تواند كلید پیشگیری باشد . در حال حاضر این عقیده در موضوع پیشگیری از اعتیاد در حال رشد است كه برنامه‌های پیشگیری می‌تواند بر مبنای اطلاعات كسب شده از مطالعه بر روی كسانی باشد كه به طور موفقیت آمیز از سوء مصرف مواد اجتناب كرده‌اند نه آنهایی كه الزاماً مواد مصرف كرده‌اند . شاید پاسخ گفتن به این سؤال كه(( برنامه‌های پیشگیری باید بر مبنای مثبت‌ها باشد یا منفی‌ها؟)) دشوار باشد، اما باید در نظر داشته باشیم كه از افرادی كه به مصرف مواد(( نه گفته‌اند)) نیز می‌توان چیزهای بسیاری آموخت. در سال‌های گذشته بیشتر توجهات در زمینه سوء مصرف مواد در جوانان به این نكته معطوف بود كه چرا فلان جوان به راه خطا رفت (معتاد شد ) و به این سئوال كه چرا جوان دیگر راه درست را در پیش گرفت ( یعنی از مواد اجتناب كرد ) توجهی نمی‌شد. جدیداً توجهات به مطالعه بر روی آن دسته از جوانان پر خطر كه توانسته‌اند در اجتناب از مواد موفق باشند ، معطوف شده است. این جوانان اگر چه موقعیت‌ها و شرایط تهدید آمیز بسیاری برای گرایش به مصرف مواد داشته‌اند، اما توانسته‌اند از خطرات سربلند بیرون بیایند كه بواسطه تاب‌آوری مبتنی بر عوامل محافظت كننده‌ای بوده است كه به آنها كمك كرده تا از مواد اجتناب كنند. مثلاً بچه‌های افراد الكلی بیشتر از بچه‌های دیگر در معرض خطر گرایش به الكل هستند اما طیف وسیعی از آنها به طرف الكل نمی‌روند و سالم می‌مانند و از همین رو تاب آور به شمار می‌آیند.
مفهوم تاب‌آوری شیفت به یك چهارچوب جدید را در زمینه پیشگیری از اعتیاد مطرح می‌كند. این شیفت از مبدأ كاهش ریسك فاكتورهای محیطی ( كه زمینه ساز بروز رفتارهای ناسازگار و اختلالات روانی هستند) به سمت تاب‌آوری و ارتقاء آن می‌باشد. در این چهارچوب جدید، شناخت عوامل محافظت كننده محیطی، اصلی است كه از آن می‌توان به سان سپری در مقابل اثرات زیان‌آور ریسك فاكتورها استفاده كرد. به علاوه آگاهی و شناخت آسیب پذیری‌های فردی كه تهدیدی برای تاب‌آوری به شمار می‌رود از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین تاب‌آوری به عنوان محصول تعامل فاكتورهای فردی و محیطی و آنچه كه در طی سال‌های رشد كودكی و نوجوانی در فرد شكل می‌گیرد و پرورش می‌یابد مطرح می‌گردد. پس تاب‌آوری می‌تواند با تقویت عوامل محفاظت كننده در محیط كودك همراه با ارتقاء مهارتهای زندگی و توانایی‌های شخصی وی توسعه یابد.
ناگفته نماند كه هر فرد می‌تواند در موقعیتی تاب‌آور (Resilient)، و در موقعیتی دیگر غیر تاب‌آور (Nonresilient) باشد، كه به كیفیت ارتباط فرد با عوامل خطر و عوامل محافظت كننده بستگی دارد. در بهترین شرایط حتی عامل خطر می‌تواند، زمینه‌ای برای جستجوی منابع محافظ توسط فرد گردد و در عمل تبدیل به عاملی محافظ برای فرد شود. مثلاً اگر تأثیر اولین تجربه مصرف مواد كه عامل زمینه ساز برای تداوم مصرف می‌باشد با خاطره تلخی مثل سرگیجه، تهوع و … همراه باشد این، سابقه می‌تواند برای همیشه فرد را از مصرف مواد دور كند و این خاطره برای او نقش عامل محافظت كننده را خواهد داشت. برخی از مهمترین عوامل تاب آور عبارتند از داشتن تصویر مثبت از خود، كنترل فرد بر زندگی خود، احساس مسئولیت و ارزش های اخلاقی و …
● نتایج مطالعات انجام شده
در مورد تاب‌آوری و عوامل تاب‌آوری مطالعات متعددی انجام شده كه برخی از آنها ذكر می‌گردند.
ـ در یك مطالعه گسترده، چندین فاكتور محافظت كننده بالقوه كه به نظر می‌رسید احتمال گرایش به الكل و مواد را كاهش می‌دهند، شناسایی شدند. در این مطالعه مشخص شد كه روابط صمیمانه باخانواده، وجود الگوهای مؤثر و قوی در زندگی، موفقیت‌های تحصیلی، پیوند محكم با مدرسه و تلاش برای رسیدن به آرزوها، نوجوانان را كمتر به سمت مواد سوق می‌دهد. همچنین به نظر می‌رسید كه خلق و خو و روحیات ملایم نوجوانان را قادر به سازگاری با استرس‌ها و سازگاری با دید مثبت می‌كند كه این هر دو باعث تقویت عوامل محافظت كننده در فرد می‌شوند. (۱۹۸۵) Hawkins , Lishner
در سال ۱۹۸۶ انسیتو ملی سوء مصرف الكل در آمریكا سه گروه از فاكتورهای بالقوه محافظت كننده را معرفی كرد كه مشتمل بر فاكتورهای والدینی، همسالان و محیطی می‌باشند.
۱) فاكتورهای والدینی شامل : مخالفت والدین با مصرف الكل، توقع پاك بودن و عدم مصرف و روابط خانوادگی محكم و مهارتهای اجتماعی.
۲) فاكتورهای گروه همسالان : درك درست و دقیق معیارهای مصرف و عدم مصرف بوسیله همتایان و مهارتهای امتناع از مصرف مواد در مقابل فشارهای همسالان.
۳) فاكتورهای محیطی : در دسترس نبودن الكل، توانایی انتقاد از تبلیغات الكل
در رابطه با فاكتورهای محافظت كننده كه در این مطالعه توصیف شدند، اعتقاد عمیقی به آموزش وجود داشت نوجوانان حتی اگر در معرض ریسك فاكتورها هم نبودند آموزش داده می‌شدند كه در این صورت نسبت به همسالان خود با احتمال كمتری به سمت مصرف مواد می رفتند. این مطلب نشان می‌دهد كه برنامه‌هایی كه طی آنها دانش آموزان آموزش می‌بینند، می‌توانند تاب‌آوری را در آنان پرورش دهند.
دانش آموزانی كه دارای مهارتهای اجتماعی از جمله مهارت مقاومت در برابر تعارف دوستان هستند نیز تاب‌آوری نشان می‌دهند.ـ همچنیـن در یك مطالعـه دیگر فـاكتـورهـای محافظت كننده درسه گروه تقسیم بندی شدند Gramezy ۱۹۸۴) :
۱) ویژگیهای كودك : تیپ شخصیتی ملایم و مثبت، استقلال، وابسته نبودن، امیدواری بالا و امید به آینده، همدلی، شوخ طبعی ، بهره هوشی بیشتر از ۱۰۰.
۲) ویژگیهای خانواده:زندگی با خانواده، روابط ایمن بخش مادر و كودك، روابط صمیمی با یكی از والدین. برقراری دیسیپلین متعادل توسط والدین، نظارت والدین.
۳) حمایت‌های اجتماعی : دوست قابل اعتماد و با تجربه بزرگتر برای بچه‌هایی كه در حمایت خانواده نیستند. حمایت دوستان.
حمایت یك بزرگتر در مدرسه، حمایت خانواده از طرف كلیسا یا محل كار و …
ـ یكی از طولانی‌ترین مطالعات تاب‌آوری بر روی بچه‌های پر خطر كه در معرض عوامل خطر ساز روانی اجتماعی و بیولوژیك بودند در جزیره هاوایی و در سال ۱۹۵۵ توسط W erner آغاز شد و ۳۰ سال به طول انجامید.
در این مطالعه كوهورت كه گروهی از بچه‌ها از دوره پیش از تولد تا جوانی بررسی و پیگیری شدند، اطلاعات ذیقیمتی در مورد تاب آوری و عوامل خطرساز بدست آمد. از ۷۰۰ نفر كودكی كه در این مطالعه حضور داشتند ۲۰۱ نفر در معرض خطراتی مثل استرس پری ناتال، فقر، ناپایداری خانواده و والدین دچار اختلالات روانی بودند. ۷۲ نفر آنان در بزرگسالی، افرادی شایسته، مطمئن و مراقب بودند. نتایج مطالعه نشان داد كه اثرات استرس‌های ایجاد شده با گذشت زمان كاهش یافت و نتایج ناشی از هر عامل خطرساز بیولوژیك در واقع به كیفیت محیط تربیتی بستگی داشت.
مطالعه ورنر در سال ۱۹۵۵ فاكتورهای فردی و محیطی را كه مشخصاً با سازگاری موفقیت آمیز در موقعیت های پر خطر مرتبط هستند شناسایی كرد از جمله می توان به این موارد اشاره كرد :
۱ ) ویژگیهای ذاتی و فطری كه اجازه مطرح شدن موضوعات و مسائل را با دیگران به منظور آگاهی از نظرات و راه حلهای آنها می‌دهند و به این ترتیب برقراری روابط مثبت با دیگران تسهیل می شود.
۲ ) مهارت‌هایی كه استفاده مؤثر از توانایی‌ها و استعدادها را ممكن می‌كند.
۳ ) مهارتهای والدین كه شایستگی و اعتماد به نفس را در بچه ها پرورش می‌دهند.
۴ ) حمایت بزرگسالان
۵) فرصت‌هایی برای گذارهای مهم زندگی.
علاوه بر اینها مطالعه و رنر نشان داد، در دهه اول زندگی تقریباً ۲۵ درصد بچه‌ها یك والد الكلی قهار داشتند كه از این ۴۱ درصد متعاقباً تا سن ۱۸ سالگی دچار مشكلات جدی رفتاری و یادگیری شدند در حالیكه بقیه چنین مشكلاتی را تجربه نكردند. یافته های دیگر مطالعه حاكی از تفاوت شیوع مشكلات خطرناك جسمی، یادگیری و رفتاری در میان دختران و پسران بود. تا سن ده سالگی در پسران رابطه معناداری میان مواجهه با ریسك فاكتورهای مختلف و بروز مشكلات نیازمند انواع خدمات اجتماعی و مداخـلات پـزشكی وجود داشت یعنی بـا موجهه بـا ریسك فـاكتورهـا، احتمال بروز مشكلات افزایش می‌یافت.
این نسبت در دهه دوم تغییر كرد (از ۱۰ تا ۱۸ سالگی). در حالیكه پسران پرخطر ۳ برابر بیشتر از دختران مورد غفلت جدی بودند، تا سن ۱۸ سالگی مشكلات روانی در دخترها بیشتر از۲ برابر بود. علاوه بر این در بچه‌هایی كه در دهه اول مشكلات یادگیری و یا رفتاری جدی در آنها شناسایی شد. شمار بیشتری از پسران نسبت به دختران بهبود یافتند.
جالب است كه محققان بعضی از فاكتورهای تاب آوری متفاوت در بین دو جنس را شناسایی كردند. مثلاً در میان دختران جوان، تجاربی كه منجر به پرورش تكامل و استقلال می‌شوند نظیر فقدان پدر، احساس مسئولیت در قبال بچه های كوچكتر و شاغل بودن مادر در خارج از خانه باعث بروز تاب آوری و شایستگی شدند. از سوی دیگر، تاب آوری در پسران با حضور پدر، اختلافات خانوادگی كم و نیز كم جمعیت بودن خانواده و وجود نظارت كافی و چارچوب‌های مشخص ارتباط داشت. به هر حال در این مطالعه روی هم رفته تعداد بیشتری از دختران پر خطر نسبت به پسران پر خطر در جوانی تاب‌آور شدند.
ـ مطالعات نشان می‌دهد كه كلاً فاكتورهای تاب‌آوری نسبت به فاكتورهای خطرساز، نقش مهم تری را در سوء مصرف مواد و پروسه مقاومت در برابر مواد بازی می‌كنند. همچنین مشخص شد كه جنسیت یك عامل مهم و تأثیر گذار است، چنانكه در بالغین مذكر تاب آوری دارای یك اثر مستقیم در مصرف مواد بطور كلی و سن اولین مصرف است، در حالیكه عوامل خطرساز در این مورد اثر مستقیم دارند. در بالغین مؤنث، تاب آوری دارای یك اثر مستقیم روی مصرف مواد و عوامل خطرساز اثر غیر مستقیمی روی سن اولین مصرف دارند. این مطالعه نشان می‌دهد كه با آنكه مداخلات زودرس برای هر دو جنس حائز اهمیت هستند، فاكتورهای تاب آوری باید قبل از شروع مصرف مواد در جنس مذكر در نظر گرفته شود و برنامه‌ریزی گردند.
ـ یك مطالعه دیگر نشان داد كه حضور یك بزرگتر در زندگی كودك كه به وی علاقمند باشد حتی در حضور والدین با عملكرد بد می‌تواند اثر مثبت واضحی بر بقیه زندگی او به عنوان یك بزرگسال بگذارد. بدیهی است كه تاب آوری در خلاء توسعه نمی‌یابد و در زمینه خانواده و جامعه است كه این رشد صورت می گیرد ،.موضوع چالش انگیز این است كه چگونه می توان به بچه‌ها كمك كرد تا توانایی بیشتری در ارتقاء تاب آوری داشته باشند و نیز چگونه می‌توان به بزرگترها كمك كرد تا در مؤثرتر كردن این تاب‌آوری سهیم باشند (اوسولیوان ـ ۱۹۹۱)
یافته‌های مرتبط با فرهنگ‌ها و گروه‌های سنی مختلف نشان می‌دهد كه در همه فرهنگ‌ها، فاكتورهای تاب آوری می‌توانند وجود داشته باشند، اما چگونگی و روند آن متفاوت است.
سن كودكـان یك نقش اساسی دارد، یعنی اینكه یك شیفت قابـل توجه از وابستگی به خدمـات و حمایت‌های خارجی در بچه‌های كوچكتر به سمت اعتماد كردن به مهارتهای بین فردی و اجتماعی در بچه‌های بزرگتر به صورت یك مدل تا دوران بزرگسالی وجود دارد. اطلاعات بدست آمده نشان می‌دهند كه شكل گیری توانایی‌های فرد با گذشت زمان ادامه می یابد.
Surla wolf_ ۱۹۹۵معتقد است كه تاب آوری سیمای تحمل هر فرد است. ژنتیك و ویژگیهای سرشتی هر دو تعیین كننده هستند و به نوبه خود با تجربیات زندگی تغییر می‌یابند. هوش خوب، سازگاری آسان خلق و خوی اجتماعی و یك ظاهر كمك خواه پاسخ‌های مثبت دیگران را بر می‌انگیزد و به داشتن یك احساس درونی مثل احساس ارزشمند بودن، شایستگی و خوداثربخشی كه همواره با تاب آوری مرتبط بوده است كمك می‌كند. آنچه اهمیت دارد این است كه تاب آوری با استرس‌های بیش از حد محیطی پرورش نمی‌یابد. مشكلات و نابسامانی‌های مرتبط با فقر و بیكاری بسیار بزرگ هستند و در بین نسلها انتقال می‌یابند. این مشكلات باعث خشونت‌های خانوادگی ، اختلاف والدین، والدین سخت گیر و بی توجه و كودك آزاری می‌شوند. ولی از طرف دیگر بعضی از مطالعات مطرح می‌كنند كه این مشكلات ممكن است در تقویت تاب آوری بچه‌ها نقش داشته باشند.
Zunz , Norman , Tarne(۱۹۹۳) مطالعات مختلفی بر روی فاكتورهای تاب‌آوری كه به ارتقاء رشد و توسعه روانی كمك می‌كنند انجام دادند. Turner و دیگران این فاكتورها را در دو دسته فاكتورهای فردی و محیطی كه آسیب پذیری را كاهش و تاب آوری فرد را افزایش می‌دهند تقسیم بندی كردند. در این تقسیم‌بندی فاكتورهای فردی شامل خلق و خوی آسان گیر، بهره هوشی بالا، خود اثربخشی، ارزیابی واقع بینانه محیط، مهارتهای حل مشكلات اجتماعی، احساس مسوولیت، همدلی، دل دیگران را به دست آوردن ،شوخ طبعی و توانایی سازگاری بودند و فاكتورهای محیطی مشتمل بودند بر عوامل حفاظت كننده در خانواده، مدرسه و جامعه، از جمله : مراقبتهای زودرس والدین ، تشویق و روابط گرم و صمیمی با یك بزرگتر، محیط خانوادگی گرم و صمیمی، توقعات بالای والدین، مسئولیت پذیری و پاسخگو بودن خانواده، الگوی مثبت، نظارت و مهارتهای والدینی خوب، سنت‌ها و مقررات خانوادگی، حمایت از شایستگی‌ها و اهداف زندگی جوانان، حمایت خانوادگی مستمر، فرصت دادن به دانش آموزان برای انجام فعالیتهای گوناگون، وجود جو حمایت گر مدرسه و هنجارهای مثبت جامعه.
مطالعات محدودی روی تاب‌آوری در جمعیت‌های ویژه مثل بچه‌های خیابانی انجام شده است. Neiman (۱۹۸۸) فاكتورهای مشخص را در رابطه با تاب آوری در كودكان خیابانی شناسایی كرده است. او این فاكتورها را در دو دسته فردی (فاكتورهای سرشتی ، جنس و خلق و خو) و فاكتورهای محیطی (صمیمیت، رابطه مادر و كودك روابط خانوادگی و فاكتورهای خارج از خانواده ) دسته‌بندی كرد.
چندین مطالعه دیگر نیز فاكتورهای مرتبط با تاب‌آوری را در بچه‌ها شناسایی كرده‌اند. كودك با فاكتوری كه ((فاصله سازگار)) نامیده می‌شود، دو كار را انجام می‌دهد: از نظر هیجانی و روانی از هرج و مرج موجود در خانواده جدا می‌شود و بیشتر زندگی عادی اش را در جهان بیرون از خانواده یعنی مدرسه و دوستان از سر می گیرد و اجازه نمی‌دهد مشكلات الكل یا مواد فرد مراقبت كننده اش در مركز دنیای او باشد و او را تحت تأثیر قرار دهد.
احساس امید به آینده و عزم و اراده نیز با تاب آوری همراهی دارد. محققان بچه های بسیار كوچكی را مشاهده كرده اند كه برای فهمیدن موقعیتشان، با تجربه كردن شماری از سختیها مثل فقر و مشكل مواد در خانواده كوشش می كنند. بچه‌های تاب آور صفاتی مثل امیدواری، پر طاقتی، انگیزه و اعتقاد به آینده روشن، علیرغم مواجهه با چالش‌ها و مشكلات را نشان می‌دهند.
محققان همچنین دریافتند كه توانایی توسعه مهارتهای شایستگی با تاب‌آوری مرتبط هستند. شایستگی شامل كیفیت پاسخدهی، انعطاف پذیری، همدلی، مهارتهای اجتماعی، احساس درك دیگران ،شوخ طبعی و بسیاری از رفتارهای اجتماعی دیگر.
محققان همواره شواهدی برای وجود این ویژگیها در افراد تاب‌آور داشته‌اند و اهمیت یكسانی برای فقدان هر كدام از این ویژگیها در افراد دچار مشكلات جدی روانی، قضایی و رفتاری قائل بوده‌اند.
اصل دیگری كه با تاب‌آوری مرتبط بوده، توانایی استفاده موثر از سیستم‌های حمایتی می‌باشد. بچه‌هایی كه در فعالیتهای مدرسه شركت داشتند، با مشاوران صحبت كردند، بطور فعال یك الگوی جانشین والدین را جستجو نمودند و به دیگران اعتماد كردند با احتمال بیشتری نسبت به آنهایی كه درگیر این شبكه حمایتی نبودند، تاب آور بودند.
اغلب، تاب آوری یك فرد به عناصر و عوامل متنوعی مشتمل بر مرحله رشد فردی، ویژگیهای فرهنگی و حاد یا مزمن بودن مشكلات و نابسامانی‌های زندگی او بستگی دارد. با وجود این بسیاری از مردان وزنان علیرغم وضعیتشان به سمت یك زندگی مولد و موثر رفته اند. با فهم چگونگی صورت گرفتن این موضوع، برنامه های پیشگیری می توانند فعالیتهایشان را با اتكاء به فاكتورهای مخافظت كننده در زندگی همه كودكان همراه كنند.
در تگزاس یك مطالعه روی دانش آموزانی انجام شد كه علیرغم تمام فشارها و دسترسی به مواد اقدام به مصرف نكرده بودند. در این مطالعه فاكتورهای تاب آوری كه شناسایی شدند شامل موارد زیر بود: موفقیت‌هایی تحصیلی، احساس امنیت در خانه، در میان همسایگان، در مدرسه، داشتن دوستانی كه با والدیشان احساس همبستگی و صمیمت دارند،اسلحه حمل نمی كنند یا عضو هیچ دسته و باندی نیستند و داشتن والدینی كه بطور منظم در فعالیتهای مدرسه شركت می‌كنند.
در این مطالعه هم مشخص شد كه فاكتورهای تاب آوری متعدد هستند و در حوزه های فردی، خانوادگی، گروه همسالان و اجتماعی قرار می‌گیرند. آگاهی فردی در طی مراحل تحصیل، ارتباط نزدیك در خانواده و شركت در فعالیتهای مدرسه، عدم مصرف مواد در گروه همسالان ، توجه داشتن به خانواده و مدرسه،دوست نبودن با گروه‌ها و باندها همراه با مشاركت در فعالیتهای حمایتی مدرسه مهم هستند.جامعه و مدرسه نیز در فراهم كردن یك محیط سالم و رفاه اقتصادی برای اینكه جوان بتواند زندگی كند و نیز رابطه اش با مدرسه محكم شود اهمیت دارند.
به هر حال همه جوانان امروزه در موقعیت پر خطری قرار دارند. فاكتورهای اقتصادی، اجتماعی، قانونی و تاریخی همراه با چالش‌های دوران رشد و نوجوانی در ایجاد خطر مصرف مواد نقش دارند. وقتی والدین، مدرسه و جامعه بطور موثر با هم همكاری كنند می‌توانند در پیشبرد اهداف پیشگیری از اعتیاد كمك كنند. پیشگیری موثر به تعهد و همكاری همه سطوح، یعنی والدین مدرسه و جامعه نیاز دارد.
كوتاه سخن اینكه، تاب‌آوری یك مفهوم امید بخش است كه می‌تواند در برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد مورد توجه و استفاده قرار گیرد. این صفت در همه فرهنگ‌های جهان وجود دارد و لازم است كه در كشور ما هم مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد تا جایگاه خود را در روبكرد‌های پیشگیرانه به دست آورد. اگر به فرهنگ ایرانی رجوع كنیم خواهیم دید كه تاب‌آوری چندان هم غریب و مهجور نیست. اصطلاحات و كنایه‌های مثل پوست كلفت بودن، سگ جان بودن، بادنجان بم بودن و ... همان تاب آوری هستند. و به نظر می‌رسد تاب‌آوری درفرهنگ عامه پیش از آنكه یك صفت مثبت و پسندیده باشد، منفی و تحقیر شده است و گرنه چنین تعابیر طعنه آمیزی در مورد آن بكار نمی رفت. ازهمین رولازم است فرهنگ جامعه را به سوی نگرش مثبت نسبت به تاب‌آوری هدایت كرد.با همه اینها می‌توان به مصرعی از حافظ دلخوش داشت كه: ((مرغ زیرك چون به دام افتد تحمل بایدش)) و تاب‌آوری یعنی همین.
منابع:
۱-Cornelio G.Banaage.MD(۲۰۰۲).”Resiliency, street children and substance abuse prevention”.PREVENTION PERSPECTIVES.Nov.۲۰۰۲.Vol ۳
۲-US Government office of Technology Assessment . CHAPTER ۶.Individual Risk and protective factors.october ۱۸ ,۱۹۹۴
۳-Moon,D .G Jackson, K M and Hecht , M .L.”Familly Risk and Resiliency Factors , substance use,and the drug resistance process in adolescece. Journal of drug education,۳۰(۴),pp ۳۷۳-۳۹۸,۲۰۰۰
۴ -Eric V Fredlund,PH.D . (۱۹۹۳) Being drug Free:Resiliency Factors in Texas Youth
۵-Eric Vance MD &Horacio Sanchez (۱۹۹۸).”creating a service system that builds resiliency
۶-Indian prevention resource center.”learning from those who said No”.winter ۱۹۹۱
منبع : ستاد مبارزه با مواد مخدر
