۱۰ نکته درباره آب ژرف

چاپ شده در ۷ آذر ۹۶ در روزنامه اعتماد

چند روزیست خبر کشف ذخایر آب ژرف در شبکه های اجتماعی دست به دست میشود و این ماجرا حتی در کانالهای تخصصی نیز رواج دارد. وجود آب های ژرف در لایه های زیرین زمین از کشفیات امروز و دیروز نیست و لااقل یکبار این تجربه در کشور لیبی آزموده شده است. در کشور ما نیز در روزهای اخیر آمار و ارقام متفاوتی از این موضوع به گوش میرسد. از ذخیره 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعبی تا ذخیره 1000 ملیارد متر مکعبی! اما تامل در چند نکته در این خصوص خالی از لطف نیست:

1. مشابه این ذوق زدگی در ماجرای ورود پمپهای مدرن برداشت از چاهها که عمدتا کاربرد کشاورزی داشت نیز وجود داشت. آنروز هم مسرور از توانایی استخراج آب از عمق 50 و 100 متری بودیم و پس از گذشت چندین دهه، امروز برداشت بی رویه آب از ذخایر زیر زمینی به حدی رسیده که در آستانه گذر از رقم وحشتناک 83 درصد هستیم. جالب اینجاست که حد مطلوب برداشت از ذخایر زیرزمینی کمتر از 10 درصد و حد بحران در برداشت از این ذخایر 40 درصد است! امروز نیز غوغاسالاری بدون ملاحظات و پیوستها و مطالعات جامع زیست محیطی قطعا سبب خواهد شد تا نسلهای آینده با بحرانی شدید ناشی از برداشت از آبهای ژرف مواجه شوند. اصرار مقامات محلی و برخی نمایندگان مجلس در بهره برداری سریع از منابع ژرف بدون تامل تا به نتیجه رسیدن مطالعات و تکمیل پیوستهای زیست محیطی، حرکتی شتابان به سوی بحرانهای آتی است. بدون وجود آیین نامه ها و دستورالعمل ها و حتی بدون وجود خط کشی مشخصی مابین آبهای ژرف و غیر ژرف، حفاری چاهها شروع شده و اخبار ناصحیح از این عملیات به خبرگزاریها مخابره میگردد.

2. به گواه تمامی کارشناسان کیفیت آبهای ژرف بسیار پایین بوده و استفاده از این آبها نیازمند عملیات پیچیده تصفیه میباشد. نکته مهم در این خصوص عوارض زیست محیطی این فرآیندهای تصفیه در نقاط دور از دریاست. یکی از نگرانی های عملیات نمک زدایی از آب همواره نگرانی های محیط زیستی و پسماندهای بسیارشور عملیات نمک زداییست که این موضوع در نقاطی که امکان تخلیه به دریا را ندارند بسیار غامض خواهد بود.

3. مسئله بعدی در بهره برداری از آبهای ژرف هزینه های بالای تصفیه این آبهاست. امروز در دنیا با تجاری سازی و تعدد تولید کنندگان تجهیزات شیرین سازی آب دریا هزینه های استفاده از این تکنولوژی پایین آمده و به کمتر از 1 دلار به ازای هر مترمکعب رسیده است. علاوه بر این در سالهای اخیر تلاشهای زیادی در کاهش مصرف انرژی این سیستمها به عمل آمده است. به غیر از این راه حل، امروز در دنیا پیشرفتهای مهمی نیز در تصفیه فاضلاب های شهری حاصل شده است که این پیشرفتها سبب کاهش هزینه تصفیه فاضلاب شده است. برای مثال در شهر mikkeli فنلاند هدفگذاری انجام شده برای سال 2020، افزایش کیفیت عملیات تصفیه فاضلاب و حصول آب شرب از این فاضلاب است که در این صورت جمعیت 60000 نفری این شهر حداقل برداشت از منابع زیرزمینی یا سطحی را خواند داشت. در نمونه دیگر در سنگاپور در برنامه NEWATER، روزانه 76000 مترمکعب فاضلاب شهری تا آستانه شرب تصفیه میشود و 6 درصد از این فاضلاب تصفیه شده پس از طی کنترلهای سختگیرانه به مصرف شرب می رسد. هزینه این عملیات 0.7 دلار به ازای هر متر مکعب میباشد. مقایسه این اعداد با هزینه های سرسام آور اکتشاف، حفاری در اعماق 600 تا 2500 متری زمین، هزینه های استخراج، شیرین سازی و تصفیه و درنهایت انتقال آب این پرسش را نمایان میسازد که به راستی چرا از بین همه گزینه های موجود، به سراغ سخت ترین گزینه رفته ایم؟ بیشترین انگیزه برای استحصال آب ژرف برای استان سیستان و بلوچستان وجود دارد. در این استان چند درصد از فاضلابهای شهری و روستایی تصفیه میشود؟ چه میزان سرمایه گذاری در پلنتهای شیرین سازی آب دریا صورت گرفته است؟ با سرمایه گذاری مورد نیاز استخراج آبهای ژرف که به واسطه مداخلات زیست محیطی در زمره طرحهای توسعه پایدار نمیگنجد، چند تصفیه خانه فاضلاب یا تاسیسات شیرین سازی آب را چه در سطح استان یا در کل کشور میتوان احداث نمود؟ میزان مداخلات محیط زیستی کدام گزینه کمتر است ؟

4. استحصال آب ژرف به واسطه ناشناخته بودن این فرآیند گذشته از هزینه های سنگین سرمایه گذاری و راهبری (Opex- Capex)، نیازمند سرمایه گذاریهای قابل توجه در تحقیقات و دستیابی به فناوریهای مورد نیاز اکتشاف، استخراج و تصفیه میباشد. با وضعیت امروز کشور و مضایق شدید بودجه ای و اعتباری، اختصاص این بودجه به این تحقیقات صحیح است؟ با این هزینه ها، چند پروژه تحقیقاتی در تصفیه پساب یا شیرین سازی آب دریا میتوان اجرا نمود؟ با اختصاص این بودجه ها به تحقیقات مورد نیاز فعلی بخش آب و فاضلاب، چند تکنولوژی و Patent را میتوان در کشور بومی نمود؟

5. با درنظر گرفتن عمق چاههای دسترسی به ذخایر ژرف و انرژی زیاد مورد نیاز برای پمپاژ، تصفیه و انتقال آب ژرف و  با توجه به ترازنامه انرژی و وضعیت شکننده تولید برق در مواقع پیک –نظیر تابستان گذشته- مصرف انرژی کدامیک از روشهای فوق کمتر خواهد بود؟

6. با درنظر گرفتن تمام موارد فوق، آبی که در هر مترمکعب حداقل 25000 تومان قیمت تمام شده خواهد داشت، برای کدامیک از بخشهای شرب، صنعت و کشاورزی مناسب خواهد بود؟

7. با فرض عملیاتی بودن موارد پیش گفته، دسترسی و استحصال آبهای ژرف پدیده کم آبی و مضایق دسترسی به آب را در کشور چقدر مرتفع خواهد ساخت؟ امروزه همه کارشناسان و متخصصان بر این نکته اتفاق نظر دارند که شاه کلید مواجهه با بحران آب در کشور در مدیریت تقاضاست نه در افزایش عرضه. باید بپذیریم که کشور ما جز در معدودی از مناطق در ناحیه ای گرم و خشک قرار گرفته و برای بقا و سازگاری با این واقعیت میباید الگوی مصرف را اصلاح کنیم نه الگوی تولید. رجوع به مطالعات آمایش سرزمین و پرهیز از رفتارهای هیجانی از مهمترین راهبردهای مواجهه با حقیقت کم آب در ایران است.

8. وزارت نیرو در سال 94 در مصوبه ای مقرر نمود تا با کاهش سالیانه 11 میلیارد مترمکعب برداشت از ذخایر زیر زمینی،میزان برداشت از ذخایر تجدیدپذیر از 80 درصد به 60 درصد کاهش یابد. با وجود گذشت 3 سال از مصوبه فوق، چقدر در تحقق اهداف آن موفق بوده ایم؟ با این روند مدیریتی و نظام بهره برداری، دست اندازی به منبع جدید با کدام منطق توجیه دارد؟

9. گسترش شایعه حل مشکل کم آبی با کشف ذخایر ژرف حتی در بین تحصیل کردگان کشور، موید این نکته است که علیرغم رویکرد سازنده مدیریت کنونی وزارت نیرو در تغییر استراتژی از "مقابله با بحران آب" به "سازگاری با کم آبی" ، متولیان امر خصوصا وزارت نیرو در ایجاد آموزش و تبیین واقعیت کم آبی کشور به هیچ وجه توفیقی نداشته اند و عامه مردم همچنان در سودای کشف ذخایر آب و پیدا شدن گنج آب در اعماق زمین هستند. تصور اینکه با چندماه بارندگی یا کشف یک منبع آب –حتی با کیفیت مناسب- مشکل کم آبی از کشور رخت بربندد تصوری غلط بوده و تسری این تفکر مانع از دستیابی به روشهای صحیح مدیریت تقاضای مصرف آب خواهد شد. در سه نمونه قابل مطالعه، هلند، فنلاند و بلژیک در زمره کشورهایی هستند که مشکل آنها زیاد بودن آب است لیکن مقررات زیست محیطی و تدابیر آنها در کاهش مصرف آب و بازچرخانی پساب در زمره سختگیرانه ترین روشها و مقررات به شمار میرود.

10. گسترش رسانه های دیجیتال و در صدر آنها شبکه های اجتماعی، واقعیتی مسلم و حقیقتی غیر قابل انکار است و تنها و تنها با ایجاد گفتمان سازنده با مردم میتوان مانع از انتشار اخبار خلاف واقع در این رسانه ها شد. مسئله آب به عنوان یک ابرچالش پیش روی کشور، این قابلیت را دارد که به عنوان محور این گفتمان بین حاکمیت و ملت قرار گیرد. در اینصورت و با مشارکت فعال عامه مردم، ابرچالش چگونگی مواجهه با کم آبی، میتواند از یک چالش تمدنی، با تدبیری مناسب به فرصتی برای توسعه پایدار کشور تبدیل گردد مشروط بر اینکه راه حل را در مطالعات بنیادین و آکادمیک جستجو کرد نه در ژرفای چند هزارمتری زمین!