مقدمه
دارک پترن‌ها (Dark Patterns) در طراحی تجربه کاربری (UX) به الگوها و ترفندهایی اشاره دارند که با هدایت کاربران به رفتارهایی خاص، اهداف کسب‌وکار را تقویت می‌کنند. این الگوها اگر به‌طور متعادل استفاده شوند، می‌توانند به بهبود تجربه کاربر و ارتقاء تعاملات وی کمک کنند؛ اما در صورتی که هدف از آن‌ها تنها افزایش سود باشد، ممکن است باعث نارضایتی کاربران و حتی از دست رفتن اعتماد آن‌ها شوند. در این مقاله، به تعریف دارک پترن، انواع آن و نمونه‌هایی از کاربردهای آن می‌پردازیم. همچنین در انتها به جنبه‌های مثبت و هدف نهایی طراحی تجربه کاربری اشاره خواهیم کرد.
دارک پترن چیست؟
دارک پترن‌ها به تکنیک‌هایی اشاره دارند که با استفاده از آن‌ها، طراحی به گونه‌ای انجام می‌شود که کاربران بدون اطلاع کامل از پیامدها، به سمت انجام عملی خاص هدایت شوند. این اعمال ممکن است شامل خریدهای اضافی، ثبت‌نام‌های غیرضروری، و یا قبول مواردی باشد که خود کاربر علاقه‌ای به انجام آن‌ها نداشته است.
چرا از دارک پترن‌ها استفاده می‌شود؟
دارک پترن‌ها اغلب با هدف افزایش سودآوری و حفظ تعامل کاربر طراحی می‌شوند. برای مثال، زمانی که کاربری قصد لغو اشتراک خود را دارد، ممکن است فرآیند لغو پیچیده و زمان‌بر باشد تا او را از این کار منصرف کند. در ایران، این روش به‌ویژه در سرویس‌های ارزش افزوده اپراتورهای تلفن همراه مشاهده می‌شود؛ جایی که کاربران ممکن است ناخواسته عضو این سرویس‌ها شوند و با موانع متعدد برای لغو اشتراک مواجه شوند. این پیچیدگی، اغلب کاربر را به حالتی می‌کشاند که از لغو اشتراک صرف‌نظر می‌کند، هرچند که تجربه‌ای منفی برای وی ایجاد شده است.
نمونه‌هایی از دارک پترن‌ها
این طراحی اغلب به دو دلیل اتفاق می‌افتد:
۱. فرایند لغو پیچیده: برخی سرویس‌ها فرایند لغو trial را پیچیده می‌کنند تا کاربران از کنسل کردن آن
منصرف شوند. برای مثال، دکمه یا گزینه‌ی cancel subscription ممکن است به‌سختی پیدا شود و یا کاربر
نیاز به طی چندین مرحله داشته باشد.
۲. عدم یادآوری واضح پایان دوره‌ی آزمایشی: در بسیاری از موارد، سرویس‌ها به کاربران یادآوری نمی‌کنند که
free trial به پایان رسیده و subscription آن‌ها به paid تغییر خواهد کرد، و کاربر تنها زمانی متوجه این
موضوع می‌شود که هزینه‌ی آن از حسابش کسر شده است.
این تکنیک، به‌طور خاص می‌تواند تجربه‌ی کاربر را تحت تأثیر قرار دهد؛ چراکه کاربر ممکن است به دلیل عدم
آگاهی یا پیچیدگی در لغو، هزینه‌ای را بپردازد که به آن نیازی ندارد یا تمایلی به آن نداشته است.
جنبه‌های مثبت دارک پترن‌ها
هرچند دارک پترن‌ها می‌توانند به شکل فریبنده‌ای تجربه کاربر را پیچیده کنند، اما در برخی موارد، می‌توانند به بهبود تجربه و تعامل کاربر با محصول کمک کنند. به‌عنوان مثال، اگر کاربر قصد لغو اشتراک داشته باشد، پیشنهاد یک تخفیف یا گزینه تعلیق موقت اشتراک به جای لغو کامل می‌تواند هم به نفع کسب‌وکار و هم به نفع کاربر باشد. این ترفند، کاربران را به ادامه تعامل با محصول تشویق می‌کند، بدون اینکه باعث ناراحتی آن‌ها شود.
به علاوه، در برخی موارد دارک پترن‌ها می‌توانند به کاربر در تصمیم‌گیری‌های مفید کمک کنند. به‌عنوان مثال، در سرویس‌های بانکی یا بیمه، انتخاب‌های پیش‌فرضی که امنیت کاربر را ارتقا می‌دهند، می‌توانند از این دسته باشند. اگر این موارد به‌طور شفاف و آگاهانه طراحی شوند، می‌توانند به حفظ رضایت و تعامل بیشتر کاربر کمک کنند.
جمع‌بندی: رسالت طراحی تجربه کاربری
اینکه طراحان تجربه کاربری در نهایت هدفی را دنبال می‌کنند که به نفع کاربران و محصول باشد، همان چیزی است که مولانا در شعر معروف خود به آن اشاره می‌کند: "ما برای وصل کردن آمدیم / نی برای فصل کردن آمدیم." این بیت، یادآوری‌کننده این است که هدف طراحی، ایجاد ارتباط و همراهی مثبت با کاربر است، نه افزایش سود به بهای نارضایتی کاربران. استفاده نادرست از دارک پترن‌ها، در تضاد با این اصل است و می‌تواند باعث شود که کاربر تجربه‌ای ناخوشایند داشته باشد و از محصول فاصله بگیرد.
به همین دلیل، مهم است که کسب‌وکارها از دارک پترن‌ها به شیوه‌ای مسئولانه و با شفافیت استفاده کنند، تا نه تنها تجربه‌ای مثبت برای کاربران فراهم کنند، بلکه اعتماد و وفاداری آن‌ها را نیز حفظ نمایند.
