گرگان شهری با پتانسیل جذب گردشگر با رویکرد توسعه پایدار

محمدرضا سراوانی فیروز: دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه مازیار نور

چکیده

گرگان پتانسیل بسیار بالا در زمینه گردشگری از طریق توسعه پایدار و مرمت بافت تاریخی را داراست. برای جذب گردشگر و رونق شهر به شناساندن بافت به مردم نقاط دیگر احتیاج است .در توسعه پایدار حفظ منابع موجود برای نسل های بعد یکی از ارکان اصلیست و جدا از منابع طبیعی منابع فرهنگی نیز باید مورد توجه قرار بگیرد و برای این منظور دو راه حل برای آن ارائه شده است که تعداد کثیری از جوانان شهر گرگان مشغول به کار می شوند و شرایط جذب سرمایه گذار های داخلی و خارجی به گرگان فراهم می آید با توجه به این پتانسیل هم بازار گرگان رونق میگیرند هم گرگان از لحاظ فرهنگی و معماری به دنیا شناسانده میشود راه حل اول احیای بافت کهن و راه حل دوم ساخت محله ای در کنار گرگان با بافت سنتی محلات قدیم گرگان با کاربری فرهنگی , تجاری و گردشگری است.

واژگان کلیدی: گرگان , بافت تاریخی , گردشگری , توسعه پایدار

مقدمه

هویت هر شهر بستگی به چندین مورد در آن شهر دارد که یکی از مهمترین آنها بافت مخصوص آن شهر است . که این بافت هرچه کهن تر آن شهر با هویت تر میباشد.کوین لینچ در کتاب شکل خوب شهر به این مطلبی پرداخته و گفته است که حفظ بنا های تاریخی و فضاهای باز به دلیل ارزش آنها در جلب گردشگریکی از مهمترین عوامل است(1) ؛ شهر گرگان که یکی از شهر های قدیمی ایران است دارای یکی از غنی ترین بافت ها می باشد که شور بختانه این شهر نتوانسته بافت قدیمی خود را به دیگران بشناساند , این شهر که دارای محلات قدیمی و با ارزش زیادی دارد پتانسیل بالایی برای عرضه ی آن به گردشگران دارد . با نگاهی به شهر های دیگر ایران که در مرکز فلات ایران قرار دارند میتوان دریافت که محلات کهن این شهر ها باعث جذب سیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی شده است . وباعث چرخیدن چرخه اقتصاد این شهر ها شده است. پتانسیل عظیمی که در گرگان وجود دارد , توانایی جذب توریست های داخلی و خارجی بسیاری دارد که این جذب گردشگر باعث جذب سرمایه گذلرهای بسیار و رونق بازارهای گرگان می شود. شهر گرگان به دلیل قرار گیری در شمال کشور و آب و هوا و اقلیم متفاوت نسبت به شهر های مرکزی ایران باعث تفاوت چشم گیری نسبت به مرکز ایران شده است با وجود عناصر شهری مشابه با شهر های دیگر ایران مثل مرکز محله , آب انبار , مسجد , حمام و ... , عناصری که باعث تمایز بین شهر های مرکز با گرگان شده است ؛ سقف های شیب دار سفالی , آجرهای مربعی , ستون های سرخدار وچندین مورد دیگر هستند.

توسعه پایدار

توسعه پایدار یا توسعه پایا (Sustainable development) عنصر سازمان دهنده‌ای است که موجب پایداری منابع تجدیدناپذیر می‌شود، منابع محدودی که برای زندگی نسل آینده بر روی کره زمین ضروری است.

توسعه پایدار فرآیندی است که آینده‌ای مطلوب را برای جوامع بشری متصور می‌شود که در آن شرایط زندگی و استفاده از منابع، بدون آسیب رساندن به یکپارچگی، زیبایی و ثبات نظام‌های حیاتی، نیازهای انسان را برطرف می‌سازد. توسعه پایدار راه-حلهایی را برای الگوهای فانی ساختاری، اجتماعی و اقتصادی توسعه ارائه می‌دهد تا بتواند از بروز مسائلی همچون؛ نابودی منابع طبیعی، تخریب سامانه‌های زیستی، آلودگی، تغییرات آب و هوایی، افزایش بی‌رویه جمعیت، بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسانهای حال و آینده جلوگیری کند.

توسعه پایدار فرایندی است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها، جهت‌گیری توسعه فناوری و تغییرات نهادی، با نیازهای حال و آینده سازگار باشد. توسعه پایدار که از دهه۱۹۹۰ بر آن تأکید شد جنبه‌ای از توسعه انسانی و در ارتباط با محیط زیست و نسل‌های آینده است. هدف توسعه انسانی پرورش قابلیت‌های انسانی محسوب می‌شود. توسعه پایدار به عنوان یک فرایند در حالی که لازمه بهبود و پیشرفت است، اساس بهبود وضعیت و رفع کاستی‌های اجتماعی و فرهنگی جوامع پیشرفته را فراهم می‌آورد و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و به ویژه کشورهای در حال توسعه باشد. توسعه پایدار سعی دارد به پنج نیاز اساسی زیر پاسخ گوید: تلفیق حفاظت و توسعه، تأمین نیازهای اولیه زیستی انسان، دست‌یابی به عدالت اجتماعی، خودمختاری و تنوع فرهنگی و حفظ یگانگی اکولوژیکی(2).

حفظ منابع ساختار اجتماعی و فرهنگی یکی از مهم ترین مسائلی است که در حوزه ی توسعه پایدار کمتر مورد توجه برنامه ریزان است. در شرایط کنونی که ایجاد محله های جدید سبک خوابگاهی به خود گرفته و خراب کردن خانه های قدیمی در کوچه های باریک و ساختن ساختمان های چندین طبقه هویت شهر های ما را مورد هجوم قرارداده است. بایستی به دنبال راهکار هایی جهت حفظ منابع هویتی شهرهای خود در مقابل این حجم از بی هویتی ها بود.

روش پژوهش

بر اساس مشاهدات عینی و گزارش هایی که بین مردم خارج از کشور در مورد کشور ایران گرفته شده است ؛ جواب های آنها حول معماری شهرهای مرکزی ایران بوده است و روش دیگر بنده برای دریافت کردن این اطلاعات دعوت گردشگران خارجی(3) مشتاق بازدید از بافت های سنتی ایران بودند به گرگان بود , تمامی آنها از نبود اطلاعات درمورد بافت در سایت های ایرانی و شکل منحصر به فرد این بافت شگفت زده شدند و بسار راغب برای ماندن در خانه های بافت بودند.

معرفي بافت:

بافت گرگان كه در حال حاضر130 هكتار آن باقي مانده است داراي آثار وابنيه قديمي متعلق به دوران صفويه ، زنديه ومخصوصاً وابسته به معماري سبك دوره قاجاريه است . در ساخت وساز بافت قديم گرگان عواملي مثل آب، خاك، تابش نورخورشيد، وهمچنين عوامل اجتماعي و فرهنگي نقش بسزايي داشته است . استراباد قديم توسط بارويي بطول 6 كيلو متر محصور بوده و بر نقاط مختلف اين بارو وبه فاصله هاي معين برجهايي قرار داشت كه درآنها قراولان از شهر حفاظت مي كردند . در حاشيه بيروني خندقي عميق حفر شده بود كه از خاك آن باروها را بنا كرده بودند. حدود وعرصه شهر از طريق ديوار و خندق از خارج از محيط شهري جدا مي شد وچهار دروازه تنها راههاي ورود و خروج به شهر بودندكه عبارتند از درواز ه بسطام در شرق ، دروازه فوجرد در شمال، دروازه چهل دختران درجنوب ودروازه مازندران كه درغرب بافت شهر قرار داشتند. معابراصلي سنگ فرش وكشيدگي آنها درامتداد شمالي – جنوبي بوده و محلات داخل بافت را بهم مرتبط مي كرد. استراباد از يك بخش حاكم نشين درجنوب شرقي بافت قديم شهر برخودرار بوده وبر اساس مستندات تاريخي، ازاواخر دوره قاجار امارت كاخ سلطنتي قاجار، سبزه ميدان يا ميدان توپخانه ، ديوانخانه آقا محمد خاني وديگر فضاهاي سكونتي اعياني وحكام شهر دراين قسمت قرار داشته است. استرآباد از اواسط دوره قاجاريه توسط عواملي چون آتش سوزي،سيل ، زلزله ، قحطي ،بيماري و... رو به ويراني رفت ولي در اوايل حكو مت پهلوي اول با شروع ساخت و ساز در بافت رونق گرفت ولي درآغاز نهضت خيابان كشي هاي ابتداي قرن حاضروايجاد فلكه شهرداري مجدداً دستخوش تخريب جدي شد وپس از دخالتهاي كالبدي –فضايي انجام شده در كل پيكره شهر وجانشيني فلكه شهرداري بجاي ميدان توپ خانه در جنوب كاخ آقا محمد خان بر زميني كه از تخريب ديوار قديمي شهر بدست آمده بود ( پارک شهر کنونی) سازمان فضايي كالبدي ارگ حكومتي شهر را دگرگون نمود. انتقال مركز حكومتي متمركز شهر كه از عمارت عالي قاپو و توپخانه و ديوانخانه و... برگرد يك ميدان بنام سبزه ميدان سازمان يافته بود به نوار خدماتي حاشيه خيابان كاخ وفلكه شهر داري با جانمايي عمارت پست ، دارايي ، شهرباني ودادگستري درامتدادخيابان كاخ و شاهرود و هتل ميامي سابق و شهرداري و بانك ملي در پيرامون فلكه جديدالاحداث به همان سبك وسياق ودانشكده منابع طبيعي ادارات كشاورزي ، آب وبرق، راه وترابري، بانك صادرات ،‌آموزش وپرورش، سينماها و... كه هركدام ساختارخدمات عمومي شهر را مي سازنند در كنار خيابانها قرار گرفتند(4).

ويژگي هاي بافت قديم گرگان:

بافت قديم گرگان را مجموعه اي از محلات مسكوني ومراكز محلات تشكيل مي دهد. شكل گيري وتجمع فضاهاي مسكوني در بافت قديم گرگان تحت عنوان يك محله با نام مشخص بيانگر علل وعواملي است . بعضي ازاين محلات درروند تجمع افراد يك صنف شكل گرفته اند مانند محله دباغان ونعلبندان وبرخي ديگر به خاطرهمجواري با عناصر وفضاهاي خاص نام آنرا به خود گرفته اند مانند محله سرچشمه وميدان. هسته اصلي شكل گيري بافت از سه محله بزرگ سبزه مشهد، ميدان عباسعلي ونعلبندان است كه تابه امروز در جهات مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقي گسترش يافته است.هريك ازمحلات بزرگ نيزبه مركز محلات كوچكتري شامل: دربنو،شازده قاسم ، ميركريم، دوشنبه اي ،چهارشنبه اي،سرپير،سرچشمه، دباغان ،پاسروميخچه گران، ، تقسيم مي شدند.

هر محله داراي مركز محله است كه مكاني براي گرد همايي مردم بود. مراكزمحلات وميدانهاي واقع در گذرها غالباً به شكل هندسي چند ضلعي مربع ويا مستطيل بود.در مراكز محله ها عناصري همچون بازار، بازارچه ، تكيه , قبرستان،چشمه، آب انبار،مسجد،حمام،مدرسه،ملاخانه و... وگاهي نيز درخت چنار بسيار قديمي داشت.

عمده ترين بازار شهر بازار نعلبندان و كهنه بازار بودند كه تركيب فضاي كالبدي آنها به صورت خطي(راسته )بود وغالباً به ميدان وبازارچه ها متصل مي شدند. اين بازارها سرپوشيده نبودندوفقط تعدادي از راسته هاي بازار كهنه باطاق آجري وخرپا وسقف چوبي پوشيده شده بود ودربهاي مغازه ها با تخته ها به صورت تاشو بود( بخشهايي از كهنه بازار در اثر خيابان كشي هاي دوره پهلوي از بين رفت).

معماري بافت:

بافت گرگان به صورت پيوسته ودرونگرا است وگسترش آن يا به صورت يك طبقه ويا دوطبقه در محوطه حياط است و فرم كلي آن بصورت كلاه فرنگي ويا به صورت حياط مركزي است. بناهاي مسكوني شهر براساس وضعيت اقتصادي مردم (طبقات اشراف و اعيان، متوسط وفقير) احداث مي شدند.

ساختمانها توسط ديوارهاي قطور وبلند آجري وبعضاً خشتي محصور مي شدند. بناها داراي يك يا چند ورودي بوده كه معمولاً ورودي اصلي داراي درب چوبي و سردر با تزيئنات آجري ، كتيبه ، پير نشين وپوشش شيرواني سفال پوش است . ساختمان بناها داراي كف كرسي است كه حدود 1 متر نسبت به سطح زمين بالاتر ساخته شده و بر اي جلوگيري از نفوذرطوبت زير طبقه همكف توخالي است كه بدان گربه رو مي گويند . بناها داراي آن فضاهايي چون تالار، اتاقهاي تابستان نشين وزمستان نشين،اتاقهايي با باز شوها(درب وپنجره ها) وطاقچه هاي متعدد، پستو، راه پله ها، تراسهاي چوبي، سكوو... است. از ديگر عناصر ديگر كه عموماً در حياط قرار دارند آشپز خانه، انباري، سردابه، حوض، دستشويي است. حياط داراي كف فرشهايي آجري ويا سنگ فرش ويا تلفيقي ازهردوبوده ودرآن حوض ، حوضچه، كانالهاي آب، گل باغچه مشاهده مي شود. طبقه دوم بناها نيزداراي اتاقهاي پي در پي ، تراس وبالكن چوبي است كه اتاقها هم از داخل وهم ازروي تراس ها به يكديگر مرتبط هستند. پوشش بناها چوبي به صورت بام شيبدار وسفال پوش است كه برروي خرپاهاي چوبي قرار دارند.كنسول شيرواني كه داراي شيرسرهاي چوبي است حدود 1 الي5/1نسبت به بدنه جرزها جلو ترآمده تا از بارش باران بر بدنه هاي بنا جلو گيري نمايد.

ابنيه تاريخي –مذهبي موجود دربافت :

مسجد جامع(دوره سلجوقي- شماره ثبت81 )، امامزاده نور(دوره سلجوقي- شماره ثبت 1345)، مدرسه عماديه(دوره صفويه- شماره ثبت 2465 ) و...

ابنيه شاخص ديگر:

مجموعه باقري( دوره قاجاريه- شماره ثبت 2803 )، مجموعه تقوي( دوره قاجاريه- شماره ثبت 2409)، مجموعه شيرنگي( دوره پهلوي اول- شماره ثبت 3332 ) خانه خراساني(دوره قاجاريه- شماره ثبت 2273)، خانه كبير(دوره قاجاريه – شماره ثبت2274 )خانه امير لطيفي( دوره قاجاريه- شماره ثبت 2391 ) و...

بافت قديم گرگان در سال 1310خورشيدي به شماره 41 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد. در سال 1335 خورشيدي حدود 45 الي 50 هكتارازكل بافت(هسته مركزي بافت) توسط اداره كل حفاظت آثار باستاني وبناهاي تاريخي ايران تعيين حريم شد(4).

یافته های پژوهش

با توجه به مشاهدات و دیدگاه گردشگران نسبت به گرگان و درک پتانسیل بالای جذب گردشگر نقاط ضعف این مسئله به دو راه حل دست یافتیم.

راه حل اول؛ احیاء بافت سنتی گرگان و جذب جمعیت پویا به داخل بافت و بازسازی جداره های محلات به سبک قدیم که کاه گلی بوده و شکل بسیار زیبایی دارد و ایجاد کاربری پویا و خوانا با فضای سنتی بافت نظیر غرفه های عرضه صنایع دستی , چایخانه , شیرینی سرای سنتی, ایجاد فضاهایی برای ارائه محصولات سنتی در بر مرکز محلات به صورت سیار و... برگزاری مراسم های فرهنگی در مرکز محلات به صورت مداوم و ایجاد شرایط برای برگزاری این گونه مراسمات که نیاز به استیج , حفظ امنیت هنگام برگزاری مراسم ها و فراهم کردن مرکز محله برای اجرا دارد.

راه حل دوم ؛ می توان با ساخت محله ای جدید در محدوده شهر گرگان به سبک بافت قدیم شهر با مصالح بوم آورد و همچنین محیطی با شرایط ممنوعیت تردد وسایل نقلیه موتوری و نیز با عناصر شاخص مثل مرکز محله , آب انبار , حمام عمومی و... , بافت قدیم را دوباره زنده کرد. ساخت خانه هایی به سبک قدیم گرگان با سقف های شیب دار وسفالی در کوچه های آشتی کنان با سنگ فرش کف کوچه ها و جداره های کاه گلی و در اختیار قرار دادن این خانه ها به گردشگران داخلی و خارجی جهت اسکان در این مکان ها و شناساندن بافت کهن گرگان به آنها , برگزاری مراسم های جشن و مراسم های فرهنگی مردم گرگان که متشکل از رنگین کمان اقوام ایران است در مرکز محله این محله جدید که دارای فضای باز با امکانات برای برگزاری این مراسمات باشد , همچنین در جداره داخلی مرکز محله دکان هایی که محصولات گردشگری و سنتی گرگان را عرضه کنند قرار بگیرد. در این محله حمامی جهت استفاده عموم قرار گیرد و همچنین آب انباری با حفظ شکل گذشته ولی کاربری گردشگری نیز وجود داشته باشد.

نتیجه گیری

در راه حل دوم با سرمایه گذاری در این زمینه می توان بازار گرگان را رونق داد این کار باعث جذب گردشگران خارجی و داخلی و خود مردم گرگان به این محله می شود و دیگر با شنیدن نام گرگان بافت سنتی آن در ذهن مردم پدیدار می شود. از بین بردن بیکاری جوانان گرگان که یکی از مشکلات بزرگ مردم این منطقه که کمبود شغل است یکی دیگر از اتفاقات خوب با استارت خوردن این پروژه است . این راه حل در بازه میان مدت شروع به سود دهی و بازگشت سرمایه می کند و این سود دهی را می توان به عنوان نیرو محرکه ای برای احیاء بافت قدیم گرگان که راه حل اول است برشمرد . با جذب گردشگران به گرگان می توان علاوه بر جاذبه های بافت و تاریخی در ضمینه اکو توریسم که یکی از پردرآمد ترین کار هایی است که کشور های تایلند , نپال , تبت و ... با این کار بودجه خود را تنظیم می کنند , خدمات شایانی عرضه نمود.