در دنیایی که فناوری هر روز مرزهای تازهای را درمینوردد، دیگر نمیتوان انتظار داشت دانشگاهها همچنان با همان الگوهای صد سال پیش به حیات خود ادامه دهند. چیزی در حال تغییر است. نه فقط ابزارها، بلکه نگاه ما به «یادگیری»، به «دانشگاه»، و حتی به خود «آموزش».
مفهوم «Higher Education 4.0» شاید در نگاه اول یک برچسب فناورانه دیگر به نظر برسد، اما واقعیت این است که این مفهوم از دل دگرگونیهای عمیقتری بیرون آمده؛ دگرگونیهایی که ریشه در انقلاب صنعتی چهارم دارند؛ عصری که در آن، مرز بین دنیای فیزیکی، دیجیتال و زیستی کمکم رنگ میبازد.
برای درک بهتر اینکه امروز کجا ایستادهایم، باید کمی به عقب برگردیم:
اما نسل چهارم آموزش عالی فقط یک مرحله جدید نیست، بلکه تغییر پارادایم است؛ جایی که دانشگاهها از ساختارهای ایستا و متمرکز فاصله میگیرند و وارد عرصهای میشوند که در آن «داده»، «شبکه»، «شبیهسازی» و «اتصال جهانی» کلیدواژههای اصلیاند.
در مدل Higher Education 4.0، فناوریهایی مانند هوش مصنوعی، کلانداده، واقعیت افزوده، اینترنت اشیا و دوقلوهای دیجیتال تنها ابزار نیستند، بلکه عناصر سازنده محیط یادگیریاند. این فناوریها به دانشگاهها اجازه میدهند تا یادگیری را برای هر فرد، در هر زمان، و با توجه به تواناییها و نیازهایش بازطراحی کنند.
به عنوان نمونه:
در این تحوّل، نگاه صرفاً فناورانه کافی نیست. هر ضلع این تغییر ــ استاد، دانشجو و دانشگاه ــ فرصتها و تهدیدهای خاص خود را تجربه میکند:
Higher Education 4.0 فقط یک ابزار برای افزایش بهرهوری آموزشی نیست؛ بلکه فرصتی است برای همسویی آموزش عالی با اهداف توسعه پایدار (SDGs). این مدل میتواند به ارتقاء آموزش باکیفیت، اشتغالپذیری، نوآوری و حتی کاهش نابرابریها کمک کند ــ به شرط آنکه نگاه انسانی و عدالتمحور همچنان در محور باقی بماند.
یکی از نقدهای جدی به استفاده افراطی از فناوری در آموزش، بهویژه استفاده از هوش مصنوعی، مربوط به غفلت از «طبقهبندی بلوم» است. این طبقهبندی یک مدل شناختهشده برای طراحی و ارزیابی اهداف یادگیری است که شامل شش سطح شناختی میشود:
در بسیاری از کاربردهای فعلی فناوری در آموزش، تمرکز عمدتاً بر سطوح پایینتر این طبقهبندی (یعنی دانش و درک) است، در حالی که سطوح بالاتر مانند تحلیل، ارزیابی و آفرینش، که برای یادگیری عمیقتر و توانمندسازی دانشجویان حیاتی هستند، کمتر مورد توجه قرار میگیرند. از همین رو، نهادینهسازی فناوری در آموزش نباید صرفاً به دیجیتالیسازی محتوای آموزشی محدود شود، بلکه باید به شکلی هدفمند از آن برای ارتقای تمام سطوح یادگیری استفاده شود.
افزون بر این، سوگیریهای الگوریتمی، خطر همشکلسازی فرهنگی، و حذف تنوعهای شناختی از دیگر چالشهاییاند که باید جدی گرفته شوند. اگر صرفاً از فناوری برای «انتقال اطلاعات» استفاده کنیم، تنها پوسته آموزش را مدرن کردهایم؛ نه جوهره آن را.
برخی دانشگاهها این گذار را با موفقیت آغاز کردهاند:
Higher Education 4.0 فقط درباره فناوری نیست؛ بلکه درباره بازاندیشی در خود مفهوم «آموزش» است. این تحول نه یک موج موقتی، بلکه پاسخی است به نیازهای نسل امروز؛ نسلی که در دنیایی پیچیده، متصل، و غیرقابل پیشبینی زندگی میکند.
شاید سؤال مهم این نباشد که «چه ابزارهایی داریم»، بلکه این باشد که «با این ابزارها، قرار است چه نوع انسانی تربیت کنیم؟» اگر پاسخ این سؤال را فراموش کنیم، تمام این نوآوریها بیاثر خواهند ماند.
