پیوستن رسمی ایران به سازمان شانگهای با حضور روسیه و چین
علی فلاحی-زهرا طیبی
روز گذشته همزمان با اعطای عضویت اصلی به جمهوری اسلامی ایران در بیست‌وسومین نشست سران سازمان همکاری شانگهای، در مراسمی با حضور سفیر کشورمان پرچم ایران درکنار پرچم هشت عضو اصلی دیگر دربرابر مقر دبیرخانه این سازمان در پکن به اهتزاز درآمد. در جریان برگزاری بیست‌وسومین نشست سران سازمان همکاری شانگهای که به‌شکل مجازی و به میزبانی «هند» برگزار شد، عضویت رسمی ایران به‌عنوان نهمین عضو اصلی این سازمان منطقه‌ای، پس از طی فرآیند عضویت قطعی و انجام تعهدات رویه‌ای به جمهوری اسلامی ایران اعطا شد و به تصویب و امضای دیگر اعضا رسید. روند تبدیل عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای از عضو ناظر به عضو اصلی، شهریور سال ۱۴۰۰، در جریان اولین حضور رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در بیست‌ویکمین نشست سران این سازمان در دوشنبه پایتخت تاجیکستان آغاز شد. در پایان این نشست که ۲۶ شهریور ۱۴۰۰ برگزار شد، سران هشت کشور عضو اصلی، نظر موافق خود را با تبدیل عضویت جمهوری اسلامی ایران از عضو ناظر به عضو اصلی اعلام و اسناد مربوط به آن را امضا کردند و بر این اساس فرآیند فنی تبدیل عضویت ایران آغاز شد. با انجام فرآیند فنی و انجام تعهدات رویه‌ای در روند تبدیل عضویت کشورمان، «قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای» در ۴ بهمن ۱۴۰۱ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در ۱۵ بهمن به تایید شورای نگهبان رسید. رئیس‌جمهوری اسلامی ایران 18 بهمن ۱۴۰۱ قانون الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای را برای اجرا ابلاغ کرد و حالا ایران با عضویت در سازمان همکاری شانگهای باید 5.8 درصد از بودجه هفت میلیون دلاری این سازمان را پرداخت کند تا بتواند از ظرفیت این سازمان برای همکاری بیشتر با کشورهای عضو بهره ببرد. تعاملات امنیتی مهم‌ترین دستور کار سازمان همکاری شانگهای است. یکی از مهم‌ترین شروط عضویت در سازمان عدم وابستگی اعضا به قدرت‌های خارجی است. عدم وابستگی اعضا به قدرت‌های خارجی باعث می‌شود کشورها با اختیار عمل بیشتر و به دور از اعمال فشار بیگانه بتوانند در زمینه‌های امنیتی همکاری داشته باشند. لازم به توضیح است که همین شرط باعث‌شده ترکیه به‌عنوان یک کشور عضو ناتو نتواند در سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان بزرگ‌ترین سازمان منطقه‌ای عضویت یابد. اگرچه عمده تمرکز این سازمان روی همکاری‌های امنیتی است اما در چندسال اخیر که تلاش آمریکا برای مهار قدرت‌هایی همچون چین و روسیه شدت گرفته و به‌ویژه پس از تحریم‌های شدید ضد روسی این انگیزه در اعضای سازمان شانگهای به‌وجود آمده تا ظرفیت‌های اقتصادی بیشتری را در این سازمان فعال کنند. ایجاد کنسرسیوم بانکی، تاسیس مناطق آزاد تجاری مشترک بین کشورهای عضو، دلارزدایی از تبادلات تجاری بین اعضا و گسترش همکاری‌های مرتبط با صنعت گردشگری ازجمله دستورکارهای اقتصادی چندسال اخیر سازمان همکاری شانگهای است. در ادامه ضمن بررسی برخی از مهم‌ترین ظرفیت‌های سازمان همکاری شانگهای به این موضوع پرداخته‌ایم که تلاش چندسال اخیر ایران برای توسعه همکاری‌ها با اعضای این سازمان تا چه حد توانسته اثر مثبتی در مراودات اقتصادی، امنیتی و سیاسی ایجاد کند. نتایج ناشی از همکاری‌های ایران با اعضای سازمان شانگهای در چندسال اخیر این را نوید می‌دهد که بهره بردن از ظرفیت همکاری با این سازمان در شعار متوقف نمانده است و باید شاهد بالفعل شدن روزافزون اثرات این همکاری باشیم.
چقدر توانسته‌ایم از ظرفیت سازمان شانگهای استفاده کنیم؟
برای پاسخ به این سوال که توسعه روابط با سازمان همکاری شانگهای می‌تواند اثر مثبتی بر اقتصاد کشور بگذارد بد نیست مروری داشته باشیم بر تغییر آمارهای اقتصادی که متاثر از توسعه روابط با کشورهای عضو این سازمان رشد پیدا کرده‌اند. مطابق جداول آماری که در سایت گمرک منتشر شده است میزان صادرات ایران به همگی 8 عضو اصلی این سازمان در سال 1400 به نسبت سال 99 افزایش داشته است.
میزان افزایش صادرات ایران به این 8 کشور را می‌توان اینگونه تشریح کرد: پاکستان 245 میلیون دلار، ازبکستان 238 میلیون دلار، تاجیکستان 75 میلیون دلار، چین 5 میلیارد و 24 میلیون دلار، روسیه 75 میلیون دلار، قرقیزستان 33 میلیون دلار، قزاقستان 18 میلیون دلار و هند 537 میلیون دلار. به این ترتیب مجموع رقم صادراتی ایران به اعضای سازمان شانگهای به میزان 6 میلیارد و 250 میلیون دلار فقط در سال 1400 افزایش داشته است. طبعا بهره بردن از ظرفیت‌های تسهیل‌گر سازمان همکاری اقتصادی نیز بر افزایش این رقم موثر خواهد بود و ایران نیز نشان داده که انگیزه کافی برای استفاده هرچه بیشتر از این ظرفیت‌ها را دارد.
رشد اقتصاد بدون FATF
مدافعان FATF همواره این ادعا را مطرح می‌کنند که بدون پیوستن به لوایح این معاهده هرگونه اقدام دیپلماتیک ایران بی نتیجه بوده و دستاورد اقتصادی خاصی برای ایران ندارد. در چند روز اخیر و با نزدیک شدن به روز ارتقای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بار دیگر مدافعان FATF فعالیت رسانه‌ای خود را افزایش داده تا هرگونه دست آورد اقتصادی بدون همکاری با این گروه مالی را زیر سوال برده و دولتمردان را برای پذیرش خواسته‌های سیاسی این گروه تحت‌فشار قرار دهند. بررسی آمارهای اقتصادی اما نشان می‌دهد ایران بدون پیوستن به لوایح ادعایی درمورد پولشویی و مبارزه با تروریسم توانسته حجم صادرات خود به کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای را در سال 1400 به نسبت سال 99 بیش از 6 میلیارد دلار افزایش دهد و این میزان قطعا با ارتقای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و استفاده هرچه بیشتر از بسترهای همکاری اقتصادی این سازمان افزایش می‌یابد. آمارها نشان می‌دهد دولت سیزدهم توانسته است این ادعا که توسعه روابط اقتصادی بدون FATF میسر نیست را رد کند. حال منادیان این پیمان دو راه دارند؛ یا این واقعیت را بپذیرند که به غیر از غرب و چهارچوب‌های تحکمانه آن راهکارهای دیگری نیز برای بهره‌مند شدن از ظرفیت اقتصادی دنیا وجود دارد یا همچنان بدون استدلال منطقی بر ادعای خود اصرار ورزیده و نشان دهند که مواضع‌شان به جای دلایل فنی منشعب از انگیزه‌های سیاسی است. انگیزه‌هایی که با هدف تامین منافع جناحی ذبح کردن هرچه بیشتر منافع ملی را هدف گرفته است.
همکاری‌های امنیتی ایران با کشورهای اصلی سازمان همکاری شانگهای پیش از عضویت رسمی
جدای از همکاری‌های اقتصادی که میان کشورهای عضو سازمان شانگهای صورت می‌گیرد، تمرکز این سازمان در حوزه امنیتی بر مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی بوده است. وجود چنین دغدغه‌ای میان کشورهای عضو این سازمان موجب شد تا ایران پیش از پیوستن رسمی به شانگهای، همکاری‌های امنیتی با کشورهای اصلی را در این راستا ادامه بدهد. امضای همکاری‌های امنیتی مشترک با برخی از این کشورها ازجمله این همکاری‌هاست. روز گذشته درحالی پرچم ایران در مقر سازمان شانگهای برافراشته شد و ایران به طور رسمی عضو این سازمان شد که پیش از رسمی شدن عضویت در راستای هدف این سازمان که گسترش ثبات در منطقه است با کشورهای اصلی این سازمان همچون، چین، روسیه، هند، پاکستان، ازبکستان و تاجیکستان همکاری‌هایی در حوزه‌های امنیتی داشته و می‌شود گفت حالا و با عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای بسیاری از ظرفیت‌های بالقوه برای همکاری امنیتی بین ایران و اعضای این سازمان قابلیت بهره‌برداری پیدا کرده و عضویت دائمی ایران فرصت گسترش سطح همکاری‌ها را فراهم می‌آورد. اسفند 1400 بود که سند ترتیبات تشکیل کمیسیون امنیتی میان ایران و ازبکستان به امضای دبیران شورای امنیت ملی دو کشور رسید. امضای این سند، زمینه‌های همکاری در خصوص مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی، قاچاق موادمخدر و سایر جرایم سازمان‌یافته فراملی را فراهم می‌کرد. ایران در این مدت هم به گسترش همکاری‌های امنیتی با کشور هند ادامه داد. اردیبهشت‌ماه امسال بود که نهادهای امنیت ملی ایران و هند در جریان سفر مشاور امنیت ملی این کشور به ایران در بیانیه‌ای به «افزایش همکاری‌ها برای مواجهه مشترک با چالش‌های منطقه‌ای و جهانی بر ضرورت بازبینی تحولات جدید و تاثیرگذار در جهان برای تقویت چندجانبه‌گرایی» تاکید کردند. 30 مهر سال گذشته هم ایران، مرکز کنترل امنیت دریایی شمال اقیانوس هند در منطقه سوم نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران را در این منطقه افتتاح کرد. این مرکز در جهت نظارت، انجام عملیات امداد و نجات مشترک، بررسی آلودگی محیط زیستی و اقداماتی از این دست، ایجاد شد. ایران، 27 اردیبهشت 1401 یک کارخانه تولید پهپاد ابابیل2 را که با همکاری وزارت دفاع و نیروهای مسلح در تاجیکستان ایجاد شده بود، با حضور سرلشکر باقری و وزیر دفاع تاجیکستان در دوشنبه پایتخت این کشور افتتاح کرد. افتتاح این کارخانه در شرایطی اتفاق افتاد که آمریکا، همواره به دنبال گسترش نفوذ و همکاری با کشورهای آسیای میانه بوده و در همین راستا نیز مرداد ماه سال گذشته با 6 کشور آسیای میانه در تاجیکستان رزمایش نظامی مشترک برگزار کرد. گسترش قدرت امنیتی و نظامی ایران موجب شده که حتی با وجود تحریم‌ها، نه تنها باب تعامل ایران با دیگر کشورها بسته نشود، بلکه فتح بابی باشد برای گسترش روابط در حوزه‌های امنیتی. در این راستا تعاملات امنیتی ایران با تاجیکستان، کشوری که همکاری‌های امنیتی گسترده‌ای با آمریکا دارد نیز در همین راستا مورد توجه قرار دارد. 25 اسفندماه بود که رزمایش موسوم به کمربند امنیت دریایی با حضور سه کشور ایران، چین و روسیه در دریای عمان و اقیانوس هند با هدف تامین امنیت منطقه برگزار شد. دریاسالار مصطفی تاج‌الدینی سخنگوی رزمایش درباره هدف برگزاری آن اظهار داشت: «مهم‌ترین اهداف این رزمایش، ارتقای سطح امنیت در شمال اقیانوس هند و مقابله با دزدی دریایی و تروریسم دریایی و پیام مهم آن صلح، دوستی و ایجاد امنیت پایدار در این منطقه است.» رزمایش کمربند امنیت دریایی چهارمین رزمایشی است که ایران با دو کشور چین و روسیه برگزار می‌کرد. دو کشور پاکستان و قزاقستان هم به عنوان دو ناظر در این رزمایش مشترک حضور داشتند. اوایل تیر ماه فرمانده نیروی دریایی ارتش در جریان سفر به پاکستان از گسترش تعاملات امنیتی ایران و پاکستان گفت و بیان کرد: «یکی از اهداف این سفر مربوط به حوزه امنیتی به ویژه بحث تروریسم دریایی بود.» دریادار ایرانی همچنین از آغاز فعالیت مرکز امنیت دریایی ایران در پاکستان خبر داد و تصریح کرد پاکستان مایل به گسترش همکاری‌های امنیتی است. وی در ادامه گفت: «پاکستان در این زمینه‌ها علاقه‌مند به همکاری بیشتر است و برنامه‌ریزی بلندمدت در بحث آموزشی و همچنین در حوزه صنایع دفاعی از دیگر اقدامات ما خواهد بود.»
میان‌بر تبدیل شدن ایران به هاب انرژی منطقه
با توجه به نزدیکی جغرافیایی ایران با برخی کشورهایی که عضو دائم یا ناظر سازمان همکاری شانگهای هستند، تسهیل و گسترش مبادلات انرژی با این کشورها یکی دیگر از مزایای عضویت ایران در این سازمان است. ایران علاوه‌بر اینکه از تولیدکنندگان عمده انرژی در منطقه و جهان به شمار می‌رود با توجه به مختصات ژئوپلتیکی خاص و زیرساخت‌هایی که در حوزه انرژی دارد می‌تواند با تبدیل شدن به‌واسطه انتقال انرژی کشورهای آسیای میانه که عمدتا در خشکی محصور هستند جایگاه خود را به‌عنوان هاب انرژی منطقه تثبیت کند. سوآپ نفت و گاز یکی از مهم‌ترین مسیر‌هایی است که در راستای هدف یادشده به ایران کمک خواهد کرد. قزاقستان یکی از کشورهایی است که به دلیل شرایط خود از گسترش روابط در حوزه انرژی با ایران استقبال می‌کند. این کشور علی‌رغم اینکه از تولیدکنندگان عمده نفت و گاز به حساب می‌آید اما به دلیل عدم دسترسی به آب‌های آزاد گزینه‌های محدودی برای صادرات انرژی خود به کشورهای مختلف دنیا دارد. اما با توجه به اتصال این کشور به دریای خزر، استفاده از ظرفیت ایران گزینه بسیار جذابی برای این کشور جهت گسترش مقاصد صادرات انرژی خود به حساب می‌آید. طرح سوآپ نفت قزاقستان که حدود 10 سال بود به دلیل برخی مشکلات متوقف شده بود از سال گذشته با بهبود روابط ایران و کشورهای عضو سازمان شانگهای از سر گرفته شد و بنا بر گفته وزیر انرژی قزاقستان حجم تبادلات نفتی با ایران در آینده بیش از پیش خواهد بود. این طرح علاوه‌بر سود مالی مستقیمی که برای ایران دارد با کاهش هزینه‌‌های انتقال فرآورده‌های نفتی از جنوب کشور برای تامین خوراک پالایشگاه‌های شمال کشور منفعت اقتصادی قابل‌توجهی برای ایران خواهد داشت. مورد دیگری که از مزایای عضویت در سازمان شانگهای در حوزه انرژی محسوب می‌شود افزایش تبادلات انرژی با روسیه است. گرچه روسیه به‌صورت بالقوه محدودیت‌های قزاقستان را ندارد اما شروع جنگ اوکراین و تشدید تحریم‌ها علیه این کشور باعث شده مزیت‌های قرارداد سوآپ نفت و گاز با ایران بیشتر از گذشته مورد توجه روسیه قرار بگیرد. ناگفته نماند که چین هم به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین خریداران نفت ایران نقش کلیدی‌ای در روابط تجاری ما در حوزه انرژی ایفا می‌کند و عضویت در سازمان شانگهای می‌تواند به بهبود روابط با اقتصاد دوم دنیا نیز کمک شایانی کند. یکی دیگر از ثمرات عضویت ایران در سازمان شانگهای و بهبود روابط چندجانبه به کشورهای عضو این پیمان افزایش سرعت تکمیل و بهره‌برداری از کریدور شمال به جنوب (NSTC) است. ایران با توجه به ظرفیت‌های ساحلی جنوبی و شمالی خود در این کریدور که یکی از مسیرهای اصلی تجاری بین هند و روسیه، دو عضو اصلی سازمان شانگهای به شمار می‌رود نقش بسیار کلیدی‌ای دارد. فرآیند بهره‌برداری از این کریدور که حدود 20 سال از زمان امضای توافق اولیه آن بین سه کشور ایران، روسیه و هند می‌گذرد با نزدیک‌تر شدن ایران به کشورهای عضو شانگهای سرعت بیشتری پیدا کرد و سرانجام در سال گذشته انتقال اولین محموله‌ها از طریق این کریدور آغاز شد و همکاری‌های بین سه کشور یادشده جهت توسعه کریدور سرعت بیشتری پیدا کرد.
ظرفیت گسترش همکاری‌های بانکی با سازمان شانگهای
«عضو دائم نباید تحت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل باشد»، این شرط یکی از شروطی است که سازمان همکاری شانگهای برای عضویت دائمی در این سازمان در سال 2010 به تصویب شورای سران رساند. همین شرط یکی از موانع اصلی برای عضویت دائم ایران در این سازمان بود. علت موافقت اعضای سازمان همکاری با عضویت دائم ایران به‌عنوان کشوری تحت تحریم را می‌شود گسترش فعالیت‌های این سازمان از حوزه‌های امنیتی به دیگر عرصه‌های همکاری دانست. برنامه‌ریزی و انگیزه سازمان شانگهای و تلاش در جهت دلارزدایی در مبادلات، موضوعی است که چندوقتی است از جانب این سازمان در حال پیگیری است. معاون دبیرکل شانگهای از تهیه نقشه‌راهی برای دلارزدایی خبر داد و تصریح کرد: «نقشه‌راه برای گذار به تسویه با ارزهای ملی در حال تهیه است. کارها با جدیت و با جزئیات در حال انجام است. این فرآیند اصلا ساده نیست، زیرا دلار به‌عنوان یک ارز ذخیره جهانی ریشه عمیقی ازجمله در سیستم‌های پول ملی دارد.» از آنجایی که دو کشور روسیه و چین هم همکاری‌هایی برای کاهش وابستگی به دلار درپیش گرفتند، عزم بیشتری از سوی این سازمان برای گسترش معاملات با ارز ملی کشورهای عضو وجود دارد. با توجه به اینکه ایران هم تحت تحریم‌های اقتصادی آمریکا قرار دارد، حرکت سازمان شانگهای برای دلارزدایی از مبادلات نقش موثری در بهبود شرایط اقتصادی ایران در همکاری با این کشورها به همراه خواهد داشت و ایران می‌تواند از این طریق اثر تحریم‌های آمریکایی را بر اقتصاد خود تا حد زیادی خنثی کند. همکاری‌های بانکی با این سازمان نیز از دیگر ظرفیت‌های سازمان شانگهای به شمار می‌رود. تشکیل شورای همکاری بانکی از دیگر ظرفیت‌های سازمان همکاری اقتصادی است که توسط کشورهای عضو به‌منظور تسهیل در فراهم آوردن سرمایه‌های مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مشترک اعضای سازمان پیش‌بینی شده است. ایران که از روز گذشته به عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای درآمده است می‌تواند از این ظرفیت به‌منظور توسعه پروژه‌های زیرساختی به‌ویژه پروژه‌های کریدوری که نفع دیگر اعضای سازمان را نیز در پی دارد، بهره ببرد.
فرهنگ؛ نقطه اشتراکی مهم بین ایران و 5 عضو دیگر شانگهای
قرابت‌های فرهنگی ایران و کشورهای عضو سازمان شانگهای یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های بالقوه‌ای است که ایران با عضویت در این سازمان می‌تواند از آن بهره ببرد. به جز چین، روسیه و هند، مردم پنج کشور عضو اصلی دیگر این سازمان مسلمان هستند. علاوه‌بر قرابت‌های مذهبی ایران با بسیاری از کشورهای منطقه آسیای‌میانه اشتراکات فرهنگی بسیار زیادی دارد. این اشتراکات علاوه‌بر اینکه می‌توانند به‌خودی‌خود باعث تبادلات فرهنگی چندجانبه بین کشورهای مذکور شوند بسترهای بسیار مناسبی برای شکل‌گیری همکاری‌های سیاسی و اقتصادی بین این کشورها هستند. در این زمینه به‌طور مثال می‌توان به روابط ایران با تاجیکستان اشاره کرد. تاجیکستان کشوری است که علاوه‌بر اشتراکات فرهنگی و دینی حتی زبانی نزدیک به زبان فارسی دارد. تاجیکستان یکی از کشورهایی بود که در ابتدا با عضویت ایران در سازمان شانگهای مخالف بود. از آنجایی که درخواست برای تایید نیازمند موافقت همه کشورهای عضو سازمان بود تکمیل فرآیند عضویت ایران بدون تغییر نظر تاجیکستان ممکن نبود. اما با فعال‌سازی ظرفیت‌های بالقوه ارتباط با این کشور در دولت سیزدهم اولین سفر خارجی ابراهیم رئیسی به‌عنوان ریاست‌جمهور به این کشور صورت گرفت و نه‌تنها در همان سفر و اجلاس سران کشورهای عضو سازمان شانگهای، موافقت نهایی همه اعضا با عضویت ایران حاصل شد بلکه این سفر سرآغاز فصل جدیدی از روابط دوجانبه بین دو کشور بود.
