در طراحی تحریم ها موضوعی که حائز اهمیت است توجه به مفهوم «درد/استقامت» است. اینکه درد تحریم ها را چه زمانی، چگونه و برکجا می توان وارد کرد. درعین حال، استقامت کشور هدف را، چگونه و بر اساس چه شاخص هایی می توان سنجید و تحریم ها را چگونه متناسب با این شاخص ها، تنظیم کرد تا بیشترین تأثیر را بر جای بگذارد. ازجمله انواع واکنش ها به تحریم ها می توان به پذیرش و استقامت اشاره کرد که کشور ایران رویکرد دوم را اتخاذ کرده است. بهترین تعریفی که می توان برای استقامت بیان داشت عبارت است از: «قاطعیت روان شناختی کشور هدف برای انکار پیروزی کشور تحریم کننده و همچنین ادامه دادن به مسیری است که برای خود انتخاب کرده است».
ضرورت و اهداف پژوهش
امروزه تحریم ها به ابزاری محبوب در سیاست خارجی ایالت متحده آمریکا تبدیل شده و می تواند در آینده برای سایر قدرت های جهانی نیز به ابزاری مطلوب تبدیل شود. هدف تحریم ها همیشه ایجاد شرایط نامطلوب برای کشور و نهاد هدف است. این نهادها و کشورهای هدف باید درد را چنان لمس کنند که درنهایت مجبور به انجام رفتار دیگری شوند. در این حالت، تحریم ها نوعی خشونت با خود دارند. راهبرد تحریم ها بر یک بنیان اصلی استوار است؛ یعنی ترکیب فشارهای مختلف را می توان بر یک کشور اعمال کرد تا بر استقامت آن فائق آمده و او را وادار به تغییر سیاست کرد. شناسایی نقطه بهینه ای که در آن فشار تحریم ها و استقامت کشور از یک توازن کافی برای رسیدن به سازش برخوردار است بسیار سخت خواهد بود. گزارش زیر به طور خلاصه چیستی و چرایی و چگونگی استقامت در برابر تحریم ها و ثمرات و نتایج آن را موردبررسی قرار داده است.
پاسخ های ارائه شده به تحریم ها توسط کشورهای هدف نگاه کلی در دو حوزه تقسیم بندی می شود: می توان اثر تحریم ها را پذیرفت و آن ها را مدیریت کرد یا آن ها را کنار زد و در برابر آن ها مقاومت نمود. کشورهایی که پذیرش را انتخاب می کنند خود را با اعمال تحریم ها انطباق می دهند و راه هایی را شناسایی می کنند که یا از آن سود ببرند یا از آن در جهت اهداف سیاسی خود چه در داخل چه در بیرون از کشور استفاده کنند. کشورهایی که مقاومت و نپذیرفتن را انتخاب می کنند سعی می کنند تحریم ها را دور بزنند که این کار یا از طریق قاچاق اتفاق می افتد یا ایجاد ارتباطات اقتصادی با کشورها، شرکت ها و اشخاصی که می خواهند و آماده هستند ریسک تنبیه شدن در این زمینه را بپذیرند. چنین پاسخی می تواند به تحریم های جبرانی نیز از سوی کشور تحریم شده بیانجامد.
هدف و نیت کشورها از نپذیرفتن و مقاومت در برابر تحریم به نوعی سوق دادن فشار به خود کشور تحریم کننده و سیاست گذاران آن است، به نوعی که شاید فشار و درد وجود داشته باشد، اما آثار روانی آن از بین برود. وقتی راهبردهایی برای حفظ استقامت وجود داشته باشد، کشورهایی که در معرض تحریم قرار می گیرند عزم خود را بالاتر برده و جایگاه خود را در این زمینه تقویت می کند. یک بخش اصلی استقامت، میزان اهمیت موضوع تحریم ها در مقایسه با سایر اولویت های ملی خواهد بود. نخست اینکه باید مشخص شود که کشورها چگونه خود را بر اساس اولویت های ملی سازمان دهی می کنند. کشورها اساساً برخی منافع را در گذر زمان نسبت به سایر منافع ترجیح می دهند. همچنین دیپلماسی فشار و راهبرد تحریم ها نیز تلاش می کند از تنوع منافع در کشورها استفاده کند و دسته ای از منافع را در برابر دسته ای دیگر از منافع قرار دهد. کشور تحریم کننده فشار را تا جایی بالا می برد که کشور هدف متقاعد به انجام کاری شود که در غیاب فشار انجام نمی داد. یک نکته مهم در اعمال تحریم ها، شناسایی آستانه استقامت کشور هدف به صورت دقیق است و رسیدن به این نکته که چه اندازه فشار نیاز است تا از آن آستانه بتوان عبور کرد. اگر پذیرفته شود که استقامت بر اساس منافع موجود قابل تغییر است، این نتیجه حاصل می شود که سطح استقامت در گذر زمان یکسان نخواهد بود و می تواند بسته به شرایط تغییر کند و این مسئله یکی از اهداف اصلی و کانونی تحریم ها است. در برخی از موارد عدم درک درست از شرایط ملی یک کشور می تواند به اعمال تحریم هایی منجر شود که استقامت طرف مقابل را تقویت می کند.
در رابطه با ایران، واسطه های تامین اجناس و کالاها که برای ایران به صورت مخفیانه کار می کردند، شرکت های صوری را در نقاط مختلف دنیا تأسیس کرده بودند. این مسئله اغلب در جاهایی اتفاق می افتاد که مقررات و ضوابط ملی ضعیفی بر کار شرکت ها حاکم بود. آمریکا امکان نظارت همه جانبه را نداشت. ضمن اینکه ظرفیت آمریکا نیز نامحدود نیست و تعداد تحریم های اعمال شده و اولویت های اعمال آن ها که از ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ وجود داشت، گاهی آن قدر زیاد بود که اعمال کنندگان و اجراکنندگان، از پس اجرای همه آن ها برنمی آمدند. نکته دیگر اینکه منابع اطلاعاتی نیز محدود هستند.
از طرفی دولت ایران تلاش کرد حس معمول بودن وضعیت اقتصادی را در قسم اعظمی از زمان تحریم ها به نمایش بگذارد. ایرانی ها از فرصت ایجاد شده از تحریم های بین المللی استفاده کردند و درست در همان زمان ایران تلاش کرد انسجام درونی را از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی و پایان دادن به آثار تحریم ها از طریق دور زدن آن ها افزایش دهد. همچنین اقداماتی نیز برای تلافی تحریم ها انجام داد نظیر ممانعت از پرواز برخی از شرکت های هواپیمایی اروپایی به ایران خصوصا بعدازاینکه اتحادیه اروپا مانع از پرواز برخی از هواپیماهای ایران ایر به اروپا شد. تحریم ها همچنین کمک کرد اقتصاد ایران در مسیر مثبتی قرار گیرد.
بسیاری از طرفداران برجام معتقدند در زمان شروع مذاکرات برای این سند فشار ناشی از تحریم ها بر روی ایران در حال از دست رفتن بود و توقعات موجود در این کشور نیز حالت منطقی تری به خود می گرفت. حتی مخالفان برجام نیز تا حدودی به این قضیه اذعان دارند. سه شاخص مهم در اینجا عبارت اند از: «ثبات فزاینده ی صادرات نفت ایران»، «افزایش تجارت غیرنفتی با ایران» و «بازدهی اصلاحات اقتصادی که ایران قبل از سال ۲۰۱۳ انجام داده بود، نظیر کاهش یارانه ها و کنترل قیمت ها در حوزه محصولات انرژی» و «برنامه ریزی هایی که برای خصوصی سازی اقتصاد» انجام می شد.
توقع میزان درد و فشار برای موافقان برجام البته در این نقطه اوج باقی نماند و بعدازآن کاهش پیدا کرد. سیاست گذاران علاوه بر آن، به فکر ریسک استهلاک تحریم ها نیز بودند که می توانست به ایران کمک کند تا منافع از بین رفتن تحریم ها را بدون دادن هزینه ای در اختیار بگیرد. علم اقتصاد نیز در این محاسبات نقش مهمی را ایفا کرد.
امروزه تحریم ها به ابزاری محبوب در سیاست خارجی ایالت متحده آمریکا تبدیل شده و می تواند در آینده برای سایر قدرت های جهانی نیز به ابزاری مطلوب تبدیل شود. هدف تحریم ها همیشه ایجاد شرایط نامطلوب برای کشور و نهاد هدف است. پاسخ های ارائه شده به تحریم ها توسط کشورهای هدف نگاه کلی در دو حوزه تقسیم بندی می شود: می توان اثر تحریم ها را پذیرفت و آن ها را مدیریت کرد یا آن ها را کنار زد و در برابر آن ها مقاومت نمود. جمهوری اسلامی ایران راهکار استقامت در مقابل تحریم ها را انتخاب کرده است. ایرانی ها از فرصت ایجادشده از تحریم های بین المللی استفاده کردند و درست در همان زمان ایران تلاش کرد انسجام درونی را از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی و پایان دادن به آثار تحریم ها از طریق دور زدن آن ها افزایش دهد.
این مطالعه در اندیشکده رصد توسط سعید حسین زاده یزدی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
منبع: جامعه اندیشکده ها
