فضاهای زیرسطحی، گنجینهای فراموشنشدنی از شهرسازی فلات ایران، از دیرباز نقشی کلیدی در شکلگیری شهرهای پایدار ایفا کردهاند. در سرزمینی که اقلیم خشک و نیمهخشک، چالشهای بزرگی را برای سکونت فراهم میکند، ایرانیان با تکیه بر نبوغ مهندسی و شناخت عمیق از طبیعت، سازههایی خارقالعاده همچون قناتها، آبانبارها، شوادانها و شهرهای زیرزمینی را خلق کردهاند؛ ابتکاراتی که نهتنها در تأمین منابع حیاتی نظیر آب و تهویه طبیعی مؤثر بودهاند، بلکه به تابآوری شهری در برابر بحرانهای طبیعی و انسانی نیز کمک شایانی کردهاند.
این نوشتار، ضمن مرور تاریخی این فضاهای هوشمندانه، به بررسی تخصصی ویژگیهای فنی، معماری، هیدرولیکی و عملکردی آنها میپردازد و نقش کلیدی آنها را در شهرسازی پایدار ایران برجسته میکند. میراث زیرسطحی ایران را میتوان نمونهای درخشان از شهرسازی مقاوم، سازگار با محیط و پیشگامانه دانست که نهتنها در گذشته راهگشا بوده، بلکه میتواند الهامبخش راهحلهای نوین برای چالشهای شهری امروز نیز باشد.
مقدمه
فلات ایران با ویژگی های اقلیمی خاص، همواره با چالش های متعددی در زمینه ی تامین منابع آبی، تاب آوری زیستی، و تعادل دمایی روبه رو بوده است. از این رو، فضاهای زیرسطحی در پاسخ به نیازهای حیاتی جامعه شهری شکل گرفته اند و طی قرون متمادی، به ابزاری برای بقا، توسعه، و سامان دهی شهرها بدل شده اند. شهرسازان و معماران ایرانی در دوره های مختلف تاریخی با بهره گیری از دانش بومی و تجربیات زیسته، فضاهای زیرزمینی را در تعامل با محیط و در خدمت انسان طراحی کرده اند.
تاریخچه تحولی فضاهای زیرسطحی در ایران
دوران پیش ازتاریخ و باستان
نخستین نشانه ها از حفر چاه های دستی و مخازن آب به دوره های پیش از تاریخ بازمی گردد.
ابداع قنات در حدود ۳۰۰۰ سال پیش در ایران، یکی از بزرگ ترین نوآوری های زیرساختی بشر در حوزه مدیریت منابع آب محسوب می شود.
دوره ساسانی و اسلامی
ساخت سیستماتیک قنات ها و توسعه آب انبارها با استفاده از طاق و گنبد، بادگیر، و شیرهای کنترلی.
توسعه شوادان ها و سرداب ها در معماری مسکونی برای مقابله با گرمای تابستان.
بهره گیری از اصول جریان سیالات، اختلاف فشار، و تهویه طبیعی در طراحی فضاهای زیرزمینی.
دوران معاصر
گرچه کاربرد سنتی کاهش یافته، اما فضاهای زیرسطحی با ساخت مترو، تونل، پارکینگ، پناهگاه و فضاهای خدماتی مدرن احیا شده اند.
در حوزه معماری پایدار، الهام از فضاهای زیرزمینی سنتی در حال گسترش است.
نمونه های شاخص فضاهای زیرسطحی در ایران
قنات قصبه گناباد
یکی از قدیمی ترین و عمیق ترین قنات های جهان، با بیش از ۳۰۰۰ سال قدمت و عمق مادرچاه حدود ۳۰۰ متر.
دارای بیش از ۴۰ کیلومتر طول، با سیستم آبرسانی پیوسته به مزارع.
ساختار مهندسی پیچیده با کانال های افقی و دهلیزهای دسترسی (میله ها).
قنات زارچ یزد
طولانی ترین قنات جهان (بیش از ۷۰ کیلومتر).
عبور از زیر بافت تاریخی شهر یزد و اتصال به آب انبارها و خانه های سنتی.
نشان دهنده ارتباط نزدیک میان سامانه های زیرزمینی و طراحی شهری.
شکل ۱- قنات در ایران (صادق طریق ازلی،۱۴۰۴)
شوادان های دزفول
فضاهای زیرزمینی با سقف های طاقی و تهویه طبیعی.
در عمق ۵ تا ۱۲ متری زمین ساخته شده اند؛ دارای چندین ورودی و سیستم تهویه مبتنی بر اختلاف دما.
کارکردهای متنوع شامل سکونت تابستانی، انبار مواد غذایی، و پناهگاه در جنگ ها.
شکل ۲- شودان و فضاهای زیرسطحی دزفول
سازه های آبی شوشتر
مجموعه ای از کانال ها، آسیاب ها، آبشارها و تونل های زیرزمینی که در دوران ساسانی ساخته شده اند.
ترکیب بی نظیر مهندسی هیدرولیک و معماری شهری.
هدف: مهار و بهره برداری کنترل شده از رود کارون.
شکل ۳- سازه های زیرزمینی شوشتر
شهر زیرزمینی نوش آباد
در ۳ طبقه ساخته شده، با فضاهایی شامل اتاق، انبار، تونل های فرار، تهویه و چاه آب.
پناهگاه امن در برابر حملات نظامی، غارت و بحران های طبیعی.
طراحی دفاعی، زیست محیطی و اجتماعی منحصربه فرد.
شکل ۴- طراحی و ایجاد فضاهای زیرسطحی در نوش آباد - مدلی از کاربرد فضاهای زیرزمینی در شهرسازی
روستای کندوان تبریز
سکونتگاه صخره ای زیرسطحی در دل کوه، با معماری منحصر به فرد در سنگ های آتشفشانی.
حفظ دمای متعادل در طول سال، بدون نیاز به وسایل گرمایش یا سرمایش.
نمونه ای از بهره گیری طبیعی از محیط برای ساخت مسکن پایدار.
شکل ۵- استفاده از فضاهای زیرسطحی در روستای کندوان
ابعاد و کارکردهای چندلایه فضاهای زیرسطحی
زیست محیطی و اقلیم پذیر
تهویه طبیعی و پایداری دمایی (دمای ثابت ۱۸ تا ۲۲ درجه).
کاهش بار بر زیرساخت های انرژی.
هدایت، تصفیه، و ذخیره طبیعی آب.
اقتصادی
هزینه پایین ساخت با مصالح بومی.
کاهش هزینه های سرمایش و گرمایش.
قابلیت احیا برای گردشگری فرهنگی.
اجتماعی و فرهنگی
نقش فضاهای زیرسطحی به عنوان مراکز اجتماعی، آیینی یا دفاعی.
انتقال دانش بومی از نسل های پیشین.
پایداری فرهنگی و هویتی شهرها.
امنیتی و دفاعی
استفاده از فضاهای زیرزمینی در زمان حمله دشمن (نوش آباد، دزفول).
ساخت تونل های فرار، نقاط نگهبانی، و سیستم های هشداردهنده.
تاب آوری در برابر زلزله به دلیل پیوستگی در خاک بکر و توزیع بار مناسب.
شکل ۶- کاربری فضاهای زیرسطحی در شهرها
رابطه فضاهای زیرسطحی با شهرسازی در فلات ایران
در معماری ایرانی، شهرسازی مفهومی پویا و چندلایه دارد که در آن، فضاهای زیرسطحی نه به عنوان بخشی فرعی، بلکه عنصری بنیادین در بافت شهر به شمار می آیند. شهرهای سنتی همچون یزد، شوشتر، کرمان، و نیشابور با شبکه ای درهم تنیده از قنات ها، سرداب ها، و آب انبارها شکل گرفته اند؛ سازه هایی که نه تنها عملکرد فیزیکی داشته اند، بلکه تعیین کننده محورهای توسعه ی شهری، ساختار فضایی محلات و حتی روابط اجتماعی بوده اند.
کارکردهای زیستی، اقلیمی، دفاعی و اقتصادی فضاهای زیرزمینی در طراحی کلی شهر لحاظ می شده است. انتخاب مکان ها برای احداث خانه، بازار یا مسجد، به نزدیکی به قنات یا سرداب وابسته بود. این یکپارچگی فنی و اجتماعی، سبب پایداری ساختار شهری در برابر بحران ها می شد. امروزه نیز بازگشت به چنین الگوهایی، می تواند راهی برای طراحی شهرهای تاب آور و بوم سازگار آینده باشد.
تاب آوری شهری در برابر زلزله و جنگ با کمک فضاهای زیرسطحی
فضاهای زیرزمینی، به دلیل حضور در خاک فشرده و استاتیک، مقاومت بالایی در برابر لرزش های زلزله دارند.
در زمان جنگ، به ویژه در مناطق جنوبی مانند دزفول، فضاهایی چون شوادان ها به عنوان پناهگاه امن شهروندان مورد استفاده قرار گرفتند.
تونل های فرار در شهرهایی مانند نوش آباد، و اتصال آن ها به سامانه های دیگر، نشان از طراحی پیشرفته برای مقابله با تهدیدات دارد.
این فضاها، سطحی از «زیرساخت نرم» را برای امنیت شهری فراهم می کردند که امروز در طراحی شهری مدرن نیز مورد توجه اند.
نتیجه گیری
فضاهای زیرسطحی ایران، از قنات ها و آب انبارها تا شهرهای زیرزمینی و شوادان ها، نمونه ای بی نظیر از تلفیق خرد اقلیمی، مهندسی پایدار، و طراحی شهری هوشمند هستند. این سازه ها در پاسخ به نیازهای حیاتی بشر مانند آب، پناه، امنیت و آسایش طراحی شده اند و در عین حال، با فرهنگ و اجتماع ایرانی نیز پیوند خورده اند. امروز که شهرهای ما با چالش هایی همچون تغییر اقلیم، بحران منابع و ناپایداری توسعه مواجه اند، بازخوانی و الهام از این الگوهای تاریخی می تواند مسیرهایی نو برای دستیابی به توسعه ی پایدار شهری ارائه دهد.
فهرست منابع
حبیبی، محسن. (۱۳۸۵). از شار تا شهر. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
بمانپور، علی اکبر. (۱۳۹۳). «بررسی تطبیقی سیستم قنات در ایران و سایر تمدن ها». فصلنامه تاریخ علم ایران.
نصیری، فاطمه. (۱۳۹۶). «تحلیل عملکرد اقلیمی سرداب ها و شوادان های دزفول». نشریه معماری بومی ایران.
World Heritage Centre. (2016). The Persian Qanat – UNESCO World Heritage Listing.
Ashayeri, D. (2018). Subterranean Urbanism in Historical Iranian Cities. Journal of Traditional Architecture.
حسینی، آرزو. (۱۴۰۰). «شهر زیرزمینی نوش آباد؛ میراثی دفاعی-فرهنگی». فصلنامه هنر و معماری اسلامی.
