ایرانیان از دیرباز اهمیت بسیاری به بحث نجوم و تقویم می دارند و در این مسیر به دستاوردهای بسیار چشمگیری هم رسیدند. شمس در کلام فارسی به معنی خورشید می باشد. ایرانیان خورشید را همواره مظهر بزرگی و آن را مقدس به شمار می آورند و در ادبیات ما ایرانیان جایگاه بسیار والایی نیز دارد.
تقویم شمسی. بر پایهٔ گاهشماری جلالی با مبدأ هجری است. آغاز سال خورشیدی برابراست با نخستین روز بهار. گاهشماری هجری خورشیدی، اکنون در کشورهای ایران و افغانستان گاه‌شمار رسمی است. این گاهشماری در ایران با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، گاه‌شمار رسمی ایران اعلام شد. نام دوازده ماه تقویم خورشیدی در ایران، نام‌های امشاسپندان و دیگر الهه‌های کیش زرتشتی است.
شما حتی می توانید نشانه های پدیدار شدن تقویم شمسی را نیز در بخش هایی از تخت جمشید مشاهده کنید.
تقویمی که امروز در اختیار ما قرار دارد در بسیاری از سررسید ها و در قالب های مختلف مشاهده می کنید جز دقیق ترین و بی نقص ترین تقویم های موجود در جهان می باشد. این تقویم در طول سال ها با فراز و نشیب هایی همراه بوده است.ما قصد داریم در این مقاله بطور مختصر درباره تقویم شمسی توضیحاتی را به شما ارائه بدهیم. امید است که مفید واقع شود.
تقویم هجری شمسی برای اولین بار توسط عبدالغفارخان نجم‌الدوله به وجود آمد. عبدالغفارخان عبارت 1264 شمسی را در حاشیه تقویم سال 807 جلالی مطابق با 3 – 1302 هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد تاریخی در کشور رایج شد که اساس کار آن شمسی و پیدایش آن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه النبی (ص) می باشد. البته این نکته حائز اهمیت می باشد که این تقویم نیز به تقویم برجی مشهور می باشد که اصل و اساس کار آن بر این شکل است که:
شروع آن، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام(ص) از مکّه به مدینه النبی است که 119 روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه 19 مارس 622 میلادی می باشد.
لحظه سال تحویل مقارن است با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، زمانیکه خورشید از نیمکره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می‌شود. این لحظه که اول برج حمل نامیده می‌شود، به آن نوروز گفته می شود و همیشه این روز با روز اول بهار مطابقت پیدا می کند.
سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 2 – 45 ثانیه اندازه‌گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می‌کند.
مدت سال شمسی حقیقی در دوره‌ای 50 ساله (1335 – 1385 هـ.ش ) بین 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 42 دقیقه تا 365 شبانه‌روز و 6 ساعت و 4 دقیقه در تغییر بوده است. دقت داشته باشید این مقدار متفاوت با سال نجومی می باشد که زمین یک دور کامل به دور خورشید می‌گردد و مقدار آن 2564 . 365 شبانه‌روز معادل 365 شبانه‌روز و 6 ساعت و 9 دقیقه و 10 ثانیه است.
این تقویم شامل دوازده ماه حقیقی به نام« بُرج » است که به نام 12 صورت‌فلکی قدیمی منطقه‌البروج که خورشید هر سال از آن‌ها عبور می‌کند، نام‌گذاری شده است. از حدود 20 قرن قبل از آن، منجمان دایره‌البروج را به 12 برج مساوی قرارداری تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت از آن صورت‌فلکی‌ای است که خورشید در آن به سر می‌برد.
لازم به ذکر است به دلیل حرکت تقدیمی زمین، محور زمین هر 25800 سال یک بار در آسمان دور می‌زند و برج‌ها در این بازه زمانی یک دور کامل روی تمام صورت‌های فلکی گردش می‌کنند (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است).
همچنین این نکته حائز اهمیت می باشد که به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از 29 تا 32 روز متفاوت بود و همانند ماه قمری، گاه پیش می‌آمد که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر 4 یا 5 سال یکبار نیز مجموع طول سال به 366 شبانه‌روز می‌رسید و به اصطلاح به آن سال کبیسه گفته می شود.
نکته بسیار مهمی که باید درباره تقویم شمسی گفته شود این است تقویم شمسی با بسیاری از فرمول های پیچیده ریاضی محاسبه می شود که نیاز به توضیح بسیار تخصصی دارد که باید در مقالات و کتاب های تخصصی در این رابطه مورد بررسی قرار بگیرد. تقویم شمسی امروزه در بسیاری از گوشی های موبایل ، کامپیوتر ، سررسید بر روی دیوار و در بسیاری از جاهای دیگر به راحتی در دسترس ما ایرانیان قرار دارد ، چه خوب است که ما دانش مان را درباره تقویم شمسی بیشتر و بیشتر کنیم.
شما می توانید با مطالعه کتاب های بسیار زیاد و معتبری که در این رابطه به چاپ رسیده است را با دقت مطاله و ارزیابی کنید. از جستجو در اینترنت هم نیز برای افزایش آگاهی خود کمک بگیرید.
ریشه های تاریخی تقویم شمسی:
گاهشماری هجری خورشیدی، تکامل‌یافته گاهشماری ایرانی در دوره اسلامی با مبدأ هجری است. گاهشماری ایرانی برگرفته از گاهشماری بابلی با سال ۱۲ماه سی روزه بوده که هر ۶سال یکبار ۱۳ماهه می‌شده‌است.
همه اینگونه تقویم‌های ۳۶۵روزه برگرفته از تقویم مصری‌اند. این تقویم در دوره هخامنشیان تغییراتی کرده و به صورت تقویم زرتشتی درآمد. در زمان اردشیر اول پادشاه ساسانی تقویم ایرانی متأثر از تقویم جولیانی به سال ۳۶۵روزه درآمد و به آخر سال ۵ روز اضافه شد و در دوره یزدگرد سوم هم تغییراتی کرد. پس از شکست ایرانیان و تسلط اعراب گاهشماری هجری قمری جایگزین تقویم خورشیدی ایرانی شد.
اما بجهت ضرورت تعیین سال فصلی و مالی جهت زمان پرداخت مالیات کشاورزان، تقویم خورشیدی (ازجمله: گاهشماری خراجی) کاربرد داشت اما از مبدأ حقیقی آن گاه تا دوماه عقب می‌افتاد.
در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، گاهشماری جلالی که شکل کاملتر گاهشماری ایرانی بود ایجاد شد. این تقویم ضمن تغییراتی درقالب گاه‌شمار هجری خورشیدی (برجی) درآمده، در ۲ اسفند ۱۲۸۹ به عنوان گاهشماری مالی کشور رسمیت یافت. پس از آن با تغییراتی در عناوین ماه‌ها و تعدیل آن‌ها درقالب تقویم هجری خورشیدی، در تاریخ ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ تقویم رسمی ایران اعلام شد. تا قبل از آن تقویم هجری قمری کاربرد عمومی داشت.
گاهشماری هجری خورشیدی را نخستین بار میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله اصفهانی (معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون) با توجه به گاهشماری جلالی استخراج کرد. گاهشماری جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس گاهشماری یزدگردی با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت.
مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود و طول ماه‌های آن مانند گاهشماری یزدگردی و اسامی آن‌ها فارسی بوده‌است.
نجم‌الدوله برای اولین بار عبارت ۱۲۶۴ هجری شمسی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳–۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، گاهشماری را در ایران رایج کرد که برای اولین بار اساس آن شمسی و مبدأ آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد.
ماه‌های آن براساس اسامی عربی برج‌های دوازده‌گانه فلکی (حمل، ثور، جوزا … حوت) و طول آن‌ها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاهشماری که او نوشت، به گاهشماری هجری شمسی بُرجی معروف است. این گاه‌شمار در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقیاس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذیرفته شد.
دست‌کم تا ربع قرن پیش از آن، تقویمهایی بر اساس گاهشماری هجری شمسی در ایران استخراج و چاپ می‌شد. ۱۵ سال بعد در پنجمین دوره مجلس شورای ملی قانون گاهشماری هجری شمسی به تصویب رسید.
ماه‌های گاه‌شمار هجری خورشیدی برجی، بین ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماه‌ها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت بوده‌است. طول ماه‌ها: حمل (۳۰ یا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ یا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ یا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ یا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ یا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ یا ۳۱روزه)، میزان (۳۰ یا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ یا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ یا ۳۰روزه)، جدی (۲۹ یا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ یا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ یا ۳۰روزه).
گاهشماری ( تقویم ) رسمی ایران
گاهشماری هجری خورشیدی، بر اساس مبانی گاهشماری جلالی (ایجاد شده در ۴۷۱ قمری) و پس از تغییراتی در گاهشماری جلالی در قالب گاهشماری هجری خورشیدی برجی در سال ۱۲۸۹ خورشیدی برای امور مالی کشور رسمیت یافت. با تغییراتی در عناوین ماه‌ها و تعدیل آن‌ها در تاریخ ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری خورشیدی تقویم رسمی ایران اعلام شد.
بیشتر بخوانید: دانلود رایگان 14 طرح تقویم سال 99 بصورت لایه باز PSD
در آخرین روزهای سال ۱۳۰۳ و اولین روزهای سال ۱۳۰۴ ش، نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی گاهشماری هجری شمسی کنونی ایران را تصویب کردند.
بر اساس این قانون استفاده از گاهشماری خَتا و اویغور (گاهشماری دوازده حیوانی) منسوخ شد (در حالی که استفاده از گاهشماری دوازده حیوانی همچنان در فرهنگ عمومی مردم ایران رواج دارد) و گاهشماری هجری شمسی با مبدأ هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه و با طول سال شمسی و با نام ماه‌های فارسی میانه مورد استفاده قرار گرفت.
مبدأ این گاهشماری، اول فروردین سال اول هجرت پیامبر است؛ یعنی، ۱۱۹ روز پیش از مبدأ گاهشماری هجری قمری و ۱۷۹ روز پیش از هجرت. در عمل بین کبیسه‌های اعمال شده در این گاهشماری با گاهشماری جلالی اختلاف‌هایی وجود دارد. آنزمان برای رفع چنین اختلافاتی در گاهشماری هجری شمسی، هیئت اصلاح تقویم تشکیل شده. این هیئت همان روش کلی کبیسه‌گیری گاهشماری میلادی گرگوری را پیشنهاد کرد و علاوه بر آن آرایه جدیدی برای تعدیل کبیسه‌گیری عرضه نمود.
امروزه روش سهل ممتنعی برای استخراج دوره‌های‌کبیسه در گاهشماری هجری شمسی ابداع شده‌است. طول ماه‌های آن در نیمه نخست سال ۳۱روزه و درنیمه دوم سال ۳۰روزه است که در سال‌های غیرکبیسه ماه آخر ۲۹روزه است.
سال‌های عادی آن ۳۶۵روزه و هر چهار یا پنج سال یکبار کبیسه‌گیری ۳۶۶روزه می‌شود. تنها دریک وقفه زمانی بین ۲۴ اسفند ۱۳۵۴ تا ۵ شهریور ۱۳۵۷، تقویم شاهنشاهی تقویمی جدید با مبدأ تقریبی آغاز حکومت کوروش، فقط با مبدأ متفاوت (۱۱۸۰ سال افزوده) نسبت به تقویم هجری شمسی، بجای آن تقویم رسمی ایران اعلام شده بود.
کبیسه‌های تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف النهار رسمی ایران تعیین می‌شود. طول جغرافیایی نصف النهار رسمی ایران ۵۲/۵ درجه شرقی است. در اینجا یکی از دو حالت زیر ممکن است اتفاق بیفتد:
منابع : ویکی پدیا - سالنامه متین
