شناخت الله متعال
خداوند جل جلاله می فرمایند:﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ﴾[الأعراف: 180](و خداوند، نام های زیبائی دارد پس او را با این نام‌ها صدا بزنید.) نام های نیک و زیبای خداوند جل جلاله بهترین و اساسی ترین وسیلۀ شناخت خداوند متعال و گام نهادن در مسیر عبودیّت و بندگیو وسیله ای برای تقرّب جستن و أنس به الله و ندای وی می باشند. عظمت و ثنای خالق یکتا با آن‌ها هویدا گشته و انسان در پرتو آن‌ها به نحو شایسته و بایسته درون و برون خود را با جهان هستی تنظیم می کند و تفاوت نگرش و جهان بینی در این راستا هویدا می شود و شیرینی ایمان در سایۀ آن‌ها چشیده می شود و باعث می گردند که محبّت به خداوند جل جلاله و شوق به لقایش در انسان موج زند و در عین حال از خداوند جل جلاله هراس و تقوا داشته باشد و هرگز از رحمت و شفقتش ناامید نگردد. انسان با درک و فهم نام ها و صفات زیبای خداوند درمی یابد که عظمت، کبر، حاکمیّت مطلق، بلندمرتبگی، هدایت، شفا، ضرر، نفع، بخشش، رحمت، قهر، رزق، آفرینش و مالکیّت و... فقط و فقط مختص ذات اقدسش می باشند و این درک و درایت کُرنش و خشوعی را به بار می آورد که انسان جایگاه خود را در هستی می یابد و هر میزان که انسان از صفای درون و تقوای خداوند جل جلاله بهره مند باشد به همان میزان از أسماء و صفات خداوند جل جلاله بهره خواهد برد. این اسماء زیبا، درخشندگی را در وجود و درون مؤمن بوجود می آورند که وی در پرتو تشعشعات آن‌ها مسیر تزکیه و تربیت که نهایت وظیفۀ بندگی وی می باشند، را طی خواهد کرد.
أسماء و صفات خداوند جل جلاله فقط از طریق خودش شناخته می شوند و توقیفی می باشند؛ یعنی با استناد از قرآن کریم و سنّت صحیح شناخته می شوند و جایگاهی برای عقل به تنهایی در این راستا وجود ندارد؛ چرا که یزدان سبحان خودش را بهتر می تواند به بندۀ جستجوگرش معرفی کند.
أسماء و صفات خداوند جل جلاله محدود و محصور در عدد مشخصی نیستند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «إِنَّ لِلَّهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسْمَا مِائَةً إِلاَّ وَاحِدًا مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وهو وتر يحب الوتر.»«خداوند نود و نه اسم (صد منهای یک) اسم دارد، هر کس آن‌ها را بشمارد وارد بهشت می شود. و خداوند تک است و تک را دوست دارد.» جمهور علما اتفاق نظر دارند که هدف از این روایت حصر أسماء خداوند جل جلاله نیست بلکه منظور آن است هر کس این نود و نه نام را بفهمد، و حفظ کند و در آن‌ها تدبّر نماید و خداوند جل جلاله را با آن‌ها ندا کند و به آن‌ها ایمان و یقین داشته و به مقتضای آن‌ها عمل نماید، خداوند جل جلاله وی را وارد بهشت می گرداند و دلیلی بر انحصار و محدود کردن أسماء و صفات خداوند جل جلاله وجود ندارد.([1]) باید توجه داشت که این نام ها با همۀ تنوعشان بر یک مسمّای یکتا و بی نظیر دلالت دارند. خداوند جل جلاله می‌فرمایند:﴿قُلِ ٱدۡعُواْٱللَّهَ أَوِ ٱدۡعُواْٱلرَّحۡمَٰنَۖ أَيّٗا مَّا تَدۡعُواْ فَلَهُ ٱلۡأَسۡمَآءُٱلۡحُسۡنَىٰۚ﴾[الإسراء: 110](بگو:«خدا را» بااللهیا رحمان به کمک طلبید، خدا را به هر کدام «از أسماء حُسنی» بخوانید «مانعی ندارد» او دارای نام‌های زیبا است.) با این وصف اسماء الله جل جلاله به اعتبار دلالت آن‌ها بر ذات، اسم و به اعتبار دلالت بر معانی، وصف می باشند؛ و با این وجود همگی بر مسمّای واحد یعنی؛ الله جل جلاله دلالت می کنند.
خداوند جل جلاله پرتوهایی از صفات خود را در انسان قرار داده تا بتواند وظایفی را به نیابت و نمایندگی خداوندجل جلاله بر زمین انجام دهد؛ چراکه انسان خلیفۀ خداوند جل جلاله است و به خلیفۀ خدا یعنی؛ انسان امورات و مسئولیّت هایی واگذار گردیده که بجای خداوند جل جلاله در زمین انجام دهد، و خداوند جل جلاله از لطف و إحسانش چنین موهبت و إکرام و بزرگداشتی را به انسان عطا کرده است. انسان با داشتن صفات و خصوصیّاتی ویژه که دیگر موجودات از آن بی بهره اند توانایی مأموریّت و مسئولیّت واگذارشده را دارد. این صفات پرتوهایی از أسماء و صفات پروردگارا می باشند که به انسان داده شده اند و در وجود وی نهادینه گردیده اند و به وی اراده و علم (البته اراده و علم و صفاتِ انسان حقیقت و ماهیّتِ اراده و علم و صفاتِ خداوند جل جلاله را ندارند) داده تا در زمین به آبادانی و تزکیۀ نفس و شکوفانمودن استعدادهای خدادادیش در مسیر اصلی و هدف آفرینش یعنی؛ بندگی و عبادت و معرفت خداوند جل جلاله مشغول گردد.
در این بخش نام های زیبا و نیک خداوند جل جلاله در پرتو قرآن و سنّت به طور مختصر و مفید تبیین می گردند و بهرۀ مؤمن از آن‌ها توضیح داده می شود تا در راستای آن‌ها بینش و دیدی منظم و دقیق و صحیح از پروردگارا و ارتباط جهان هستی با وی برایش حاصل گردد و آثار آن بر تفکّر و قلبش سیطره اندازد تا در پرتو آن در بهترین نحو ممکن درون و برون خود را با آن تنظیم نماید و آن شناخت لازم و شایسته در شأن پروردگارجل جلاله ، برایش شناخته و پدیدار شود تا بنده آن گونه که شایستۀ رَبّش می باشد بندگی اش را بکند. این نام های زیبا و شرح آن‌ها عبارتند از: ([2])و([3])
([1]) جمهور علما برای بیان این نود و نه اسم، 81 عدد از این نام های مبارک را از قرآن کریم و 18 عدد آن‌ها را از سنّت شریف اسخراج کرده اند، که البته علما در برخی از آن‌ها اختلاف نظر دارند. تعدادی از علما نام های جمیل (زیبا/ مسلم؛147و91)، جوّاد (بسیار بخشنده/ترمذی؛2799)، حییّ (صاحب حیا/ ابوداود؛ 1488)، ربّ (پروردگار/ترمذی؛3551)، رفیق (دارای رفق و مهربانی/مسلم؛2593)، سبّوح (بی نهایت منزّه/مسلم؛223و487)، سیّد (سرور و آقا/ابوداود؛4806)، شافی (شفا دهنده/بخاری؛5742)، طیّب (پاک/مسلم؛65و1015)، محسن (احسان کننده/مسلم؛1995)، معطی (عطاکننده/ بخاری؛3116)، منّان (دهنده نعمتهای بزرگ/ابوداود؛1495) و وتر (فرد/بخاری، 6410) را بجای مواردی که در این کتاب بیان شده، برشمرده اند و برخی هم مانند ابن حجر بر این باور است که تمامی این نود و نه اسم در قرآن آمده است. (نک: التلخیص الحبیر فی تخریج أحادیث الرافعی الکبیر، 5/451- 455) در این زمینه باید خاطر نشان کرد که نود و نه اسمی که در این کتاب بدان پرداخته شده بر منهج جمهور علما بوده و بر مبنای نصوص مقدّس قرآن کریم و احادیث صحیح می باشند، اگرچه اذعان می گردد که برای خداوند جل جلاله نام ها و صفات دیگری نیز وجود دارند که در شریعت بدانها اشاره شده است. و این می رساند که نام ها و صفات خداوند جل جلاله محدود و محصور نیستند.
([2]) شرح و توضیح اسماء پروردگار ا در دو زاویه انجام گرفته:
اوّل: معرفت اسماء: که بعد از اثبات وجود نام مُبارک در نصوص شرعی به شرحی مختصر و مفید از مفهوم و معنای آن در پرتو آیات و احادیث پرداخته شده است که در توضیحات به معانی و مفاهیم آیات و روایات اشاره شده است.
دوّم: تأثیر و آثار آن‌ها بر درون و برون مؤمن و وظایف وی در برابر آن. البته آنچه با تفکّر و تعقّل در این اسماء حاصل می شود بسی والاتر از بیان این کلمات می باشند و هر کس بنابر درجه ایمان و صفای روحش از آن‌ها بهره مند می گردد.
اگرچه شکی در این وجود ندارد که حقّ اسماء الله ا بسی والاتر از این مطالب است ولی سعی شده که زوایای مذکور تا حدّ ممکن با وجود اختصار مفید باشند و مطالب، دقیق و ظریف بیان گردند تا بهره خواننده بهینه باشد.
([3]) منابعی که از آن‌ها در این مبحث استفاده شده و منابعی که جهت فهم بیشتر می توان به آن‌ها مراجعه کرد عبارتند از: اسماء حُسنی اثر ناصر سبحانی؛ اسماء الله اثر رزگار مرادی؛ اسماء الحسنی اثر سلیمان سامی محمود؛ الجامع لأسماء الله الحسنی اثر ابن قیم جوزیّه و قرطبی؛ الوجیز فی أسماء الله الحسنى اثر محمّد الکوس؛ المقصد الأسنی فی شرح اسماء الله الحسنی اثر غزالی؛ جزء فیه طرق حدیث إن لله تسعة وتسعین اسماً اثر ابو نعیم اصفهانی؛ منهج ودراسات لآیات الأسماء والصفات اثر شنقیطی؛ شرح أسماء الله الحسنى فی ضوء الکتاب والسنة اثر قحطانی؛ کتاب الأسماء و الصفات اثر بیهقی و الصفات الإلهیة تعریفها، أقسامها اثر تمیمی و....
