کشورمان ایران تاریخ و تمدن کهنی را در خود جای داده است، یکی از قدیمی ترین تمدن های روی زمین تمدن آسیای غربی است که در آن دوران وجود داشته است. دراین تمدن ها برای ساخت بناهای مذهبی مانند عبادتگاه ها از شیوه ی خاصی از معماری استفاده می شده است و عمده بناهای مذهبی در آن دوران هرمی شکل بوده اند. این هرم ها به صورت پله پله ساخته می شده اند و از جنس آجر بوده اند که به آن ها به صورت اختصاصی زیگورات گفته می شود. شاید که دلیل هرمی بودن این نیایشگاه ها به این خاطر بوده است که پله پله به سمت آسمان و بعد به خداوند می توان نزدیک تر شد، این شیوه از ساخت زیگورات ها از ۴۲۰۰ سال پیش هم مرسوم بوده است.
زیگورات چغازنبیل پرستشگاهی است که ایلامیها ( عیلامیها ) برای خدایان خود ساخته بودند. چغازنبیل در 45 کیلومتری جنوب شهر شوش در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه در استان خوزستان واقع می باشد و شوش را به یکی از اماکن دیدنی و باستانی ایران تبدیل کرده است. اونتاش ناپیریشا شاه ایلام ( عیلام ) در قرن سیزده پیش از میلاد معبد چغازنبیل را برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، بنا کرد و در حمله سپاه خونریز آشور ناپال به همراه تمدن ایلامی ویران شد. سده‌های متمادی این بنا زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا این که به دست ر.من کیریشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری شد. زیگورات در زبان عیلامی به معنای نیایشگاه است و چغازنبیل واژه ای محلی به معنای زنبیل واژگون است و نام باستانی این بنا به شمار نمی آید بلکه این مکان نزد باستان شناسان به دور اونتاش معروف می باشد که به معنای قلعه اونتاش است البته در برخی متون میخی از این شهر با عنوان ال اونتاش به معنی شهر اونتاش نام برده شده است.
این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ.م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده است. مکان جغرافیایی زیگورات چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه است که از جاده شوش به اهواز قابل دسترسی است. بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر بوده و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده است.
نحوه کشف زیگورات چغازنبیل
نحوه ی کشف شدن زیگورات چغازنبیل هم جالب است در سال ۱۸۹۰ شخصی به نام ژاک دمرگان که یکی از زمین شناسان به نام آن دوران بود که اطلاعیه ای داد که در آن گفته شده بود که در زمین های جغازنبیل معدن های نفت وجود دارد. ۵۰ سال بعد از آن تاریخ، عده ی از مهندسان در همان منطقه حفاری های نفتی می کردند که آجری را پیدا کردند، آجری که روی آن نوشته ای وجود داشت و بعد هم آجر را به یکی از باستان شناسان فرستادند تا روی آن تحقیقات انجام دهد، همین حرکت باعث شد تا گمان هایی درباره ی تاریخی بودن منطقه به وجود بیاید و این موضوع هم باعث شد تا تحقیقات روی این منطقه شروع شود… این بنا یکی از معدود بناهای تاریخی در کشور است که در فهرست میراث جهانی یونسکو هم ثبت شده است.
یکی از مورادی که در مورد زیگورات چغازنبیل وجود دارد این است که این بنای تاریخی پر اهمیت قبل از این که کاملا تکمیل شود توسط یکی از پادشاهان آن دوران به نام آشور بانیپال ویران می شود و در کتیبه ای که از این شخص پیدا شده است روی آن نوشته شده: من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود شکستم و سازه های عیلام را با خاک یکسان کردم. شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم و ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آنجا رخت بربست.
معماری زیگورات چغازنبیل
مردم شوش باستان عقیده داشتند این خدا از این مكان به آسمان میرود و سپس به زمین باز می گردد. در تمام طول بنا آبراههایی دیده می شود، شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهای سیل آسای خوزستان است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضی از سنگفرشها آثار جای پای بچه دیده می شود. دلیل آن تا كنون مشخص نشده است. در شمال غربی بنا پناهگاه های كوچكی دیده میشوند كه مربوط به خدای ایلامی ایشنیكراب است. درون محوطه یك ساعت خورشیدی بزرگ نیز ساخته شده
تصفیه خانه آب رودخانه
آبرسانی به چغازنبیل یكی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیكی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینكه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین تری از سطح دشت است - در برخی مكانها 60 متر پایین تر - امكان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه وجود نداشت. بنابراین شاه ایلامی اونتش-نپیریشه دستور به ساخت كانالی به طول 45 كیلومتر می دهد تا آب رود كرخه را كه هم سطح زمین چغازنبیل بوده، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینكه از هفت تپه عبور می كند به چغازنبیل می رسد ولی به دلیل اینكه آب كرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های ته نشینی بزرگ و كوچكی می ریخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث ، آب را تصفیه كرده و گل آنرا جدا می كردند. شاید این یكی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب ایران باشد.
چهار گوشه این بنای عظیم درست در جهت یكی از جهات چهارگانه جغرافیایی بنا شده اند و این نشان می دهد آنها شمال، جنوب، شرق و غرب را به خوبی می شناخته اند. طبقه اول 105 متر در 105 متر است و یك متر از سطح زمین بالاتر است و دیوارهایش سه متر عرض دارد. طبقه دوم 8 متر ارتفاع ودر حدود 16 متر عرض دارد. در نمای شمال شرقی و شمال غربی ورودیهایی بوده است كه با پله به این طبقه راه داشته است. این طبقه اتاقهایی داشته كه در ارتفاع 6 متری آنها ، طاقهایی به عرض 2.10 و طول حدودی 8 تا 10 متر روی آنها را پوشیده بودند. اتاقهای طبقه اول با ورودی های طاق داری به ارتفاع 4 متر به هم راه داشته اند ولی اتاقهای طبقه دوم از هم مستقل هستند و هر اتاق تنها از طریق پلكان خود قابل دسترسی است. این بنا توسط میلیونها خشت و هزاران آجر ساخته شده است كه حدود 5000 آجر آن نوشته به خط ایلامی دارد. آجرها توسط مهر مكتوب نشده اند و هركدام جداگانه با دست نوشته شده اند. ایلامیها از خط برای تزیین بنا استفاده كرده اند. از اینگونه آجرها در بوشهر نیز دیده ایم. در سال 1876 صدها آجر مكتوب توسط هیات حفار از دل خاك بیرون آمده است و اكنون در موزه های مختلف جهان قرار دارند.
در شمال غربی سه معبد دیگر به نامهای معبد ایشمكرب، اوبان و الهه كیریرشا وجود دارد كه هر كدام حیاط، نیایشگاه، اتاق وانبار دارند. همه این معابد از خشت خام ساخته شده اند و قسمتهایی از آنها آجركاری شده است و این آجرها نیز نوشته دارند.
مصالح بکار رفته در ساخت
اگر بخواهیم درباره ی معماری سازه ی چغازنبیل بگوییم باید گفت که در آن دوران آجر تنها المانی نبوده که در ساخت این بناها به کار می رفته است و بسیاری از افراد تصور می کنند که از آجر فقط برای پر کردن جرزهای دیوار و یا به عنوان المان هایی جدا کننده استفاده می شده است در حالی که آجر یکی از اصلی ترین المان ها و یک عنصر کامل بوده است و از آن در دیگر بناهای تاریخی ایران مثل تپه های سیلک کاشان هم استفاده شده است. اما بیشترین عنصری که در ساخت این سازه به کار رفته است، خشت است و در کنار خشت، از آجر هم برای محافظت از خشت که زودتر دچار فرسایش و فرسودگی می شود استفاده می شده است. این آجرها همگی پخته شده و بعد روی ان ها نوشته هایی نوشته شده است.
در کند و کاو هایی که در این منطقه انجام شده است مجسمه هایی از جنس سفال که شکل و شمایل گاو نر داشته اند هم پیدا شده اند.
در جریان جستجوها باستان شناسان موفق شده اند سنگ نگاره ای را پیدا کنند که به دوره عیلام برمی گردد و مربوط به اونتاش ناپیریشا بوده است. روی این سنگ نگاره هم تصویر جالبی قرار دارد، تصویری از یک زن با دم ماهی که مارهایی را در دست گرفته است. این اثر تاریخی و یادگار ارزشمند از فرهنگ و تاریخ ایران که نشان دهنده ی تمدن چندین هزار ساله ی ایران است، مثل خیلی از آثار تاریخی دیگر در ایران نگهداری نمی شود و در موزه ی لوور فرانسه است.
