سنگ روزتا یکی از مهمترین کشفیات دنیای باستان شناسی است که در سال ۱۷۹۹ یعنی ۲۲۲ سال پیش هنگام تعمیر قلعه ای در نزدیکی شهر رشید ( روزتا ) توسط مهندسان ارتش ناپلئون فرانسه کشف شد. این سنگ نوشته منجر به رمزگشایی نظام نوشتاری مصر باستان ( خط هیگرولیف) شد.
روی این کتیبه سنگی گرانیتی، حکمی به سه زبان: هیروگلیف ، که عمدتا توسط کاهنان استفاده می شد، دموتیک ( خط عامیانه مصری ) و یونانی، نوشته شده بود. در همان لحظه کشف، مشخص بود که قسمت پایینی به الفبای یونانی و قسمت بالایی به خط هیگرولیف نوشته شده بود. به این ترتیب، خط شناخته شده یونانی، کلیدی برای رمز گشایی خط هیروگلیف مصری شد.
با این فرض که هر سه خط موجود در کتیبه، متن واحدی است باستانشناسان به ترجمه آن پرداختند. جمله آخر موجود روی این کتیبه نشان از حکمی رسمی بود که در ممفیس (مهم ترین شهر مصر باستان) که بوسیله شورای روحانیت در سالگرد تاج گذاری بطلمیوس پنجم صادر شده بود. این جمله چنین می گفت: «این حکم باید روی ستونی از سنگ سخت با حروف مقدس و بومی (هیروگلیف و دموتیک) و یونانی حکاکی شود و در تمام معابد درجه اول، دوم و سوم در کنار تصویر پادشاه جاویدان نصب شود.»
ریشه واژه هیگرولیف، یونانی و به معنای حکاکی مقدس است. خط هیروگلیف مصری آنقدر دارای قوانین و کارارکتر های مختلف و زیادی بود که آموختن و نوشتن آن برای مردم عادی بسیار دشوار بود و از طرفی کاهنان مصری قرن چهارم میلادی آخرین کسانی بودند که این نظام زبانی را به کار می بردند. ازهمین رو مردم عادی و حتی علما و محققان یونانی آن دوران، این خط شگفت آور را چیزی بیش از نمادهای جادویی برای آیین های مقدس نمی دانستند. بنابراین خوانش این تصویر نگاشت ها قرن ها به یکی از بزرگترین چالش های دنیای باستان شناسی تبدیل شده بود.
توماس یانگ (۱۸۲۹-۱۷۷۳)، فیزیکدان انگلیسی، اولین شخصی بود که به رمز خط دموتیک کتیبه سنگی روزتا پی برد و متوجه شد برخی از نشانه های هیروگلیف حاوی اسامی فراعنه است.
اما کشف نهایی هیگلیرولیف توسط ژان فرانسوا شامپولیون، زبان شناس و شرق شناس جوان ۳۲ ساله فرانسوی انجام شد. او پس از سال ها تحقیقات دشوار و بی وقفه به راز و رمز خط هیروگلیف مصریان باستان پی برد.
او متوجه شد که بعضی از علائم، الفبایی، و برخی هجایی و برخی دیگر کلیدی است. شامپولیون با دریافت این نکته که نشانه های هیروگلیف تنها یک خط نوشتاری نیستند، بلکه مانند حروف الفبا دارای آوا هستند، اسامی بطلمیوس و کلئوپاترا را به دقت تشخیص داد. او متن را رمز گشایی کرد و دستور زبان مصری کاملی ارائه داد. با شناسایی خط هیروگلیف، ابزار جدیدی در اختیار محققان قرار گرفت.
در فوریه سال ۱۸۰۲ سنگ روزتا توسط جورج سوم به موزه بریتانیا منتقل شد. و از آن سال به بعد در آنجا نگهداری شده و در معرض عموم قرار گرفته است.
