شب یلدا را در حالی طولانی‌ترین شب سال می‌دانیم که با سایر شب‌های سال تنها یک دقیقه تفاوت دارد. شب چله که همزمان با آغاز زمستان است را با برپایی دورهمی‌های خانوادگی جشن میگیریم. دورهمی‌هایی که با پهن کردن سفره شب چله رنگین‌تر و جذاب‌تر می‌شود. شب چله آداب و رسوم متفاوتی دارد و از زمان داریوش اول این شب به عنوان یک مناسبت رسمی وارد تقویم ایرانی ها شده است.
تمام ماجرا از یک انحراف آغاز می‌شود. انحراف ۲۳٫۵ درجه‌ای در محور زمین، در اولین روز زمستان که خورشید در نیم‌کره شمالی در کمترین ارتفاع از افق قرار می‌گیرد تا ما شاهد کوتاه‌ترین روز و طولانی‌ترین شب سال باشیم. دقیقا شبی که ما آن را به نام شب یلدا می‌شناسیم و جشن میگیریم. شبی به قدمت هفت هزار سال که حتی مرزهای جغرافیایی هم نمی‌توانند ما را از شور برگزاری جشن شب یلدا دور کنند. حتما شما هم لذت جمع شدن‌های فامیل دوره هم و نشستن کنار سفره شب یلدا، تزیین انار و خوراکی های شب یلدا همراه با اعضای خانواده و گوش دادن به شعر و قصه‌های پدربزرگ و مادربزرگ، آن هم زیر کرسی را تجربه کرده‌اید.
اگر شما هم به جستجو و خواندن تاریخچه هر رویدادی که از گذشته به ما رسیده است، علاقمند هستید باید بگوییم که یلدا در کلام به معنی میلاد عربی است. ریشه‌ی خود کلمه یلدا از زبانی به نام سریانی آمده است که چون مسیحیان در گذشته میلاد حضرت مسیح را با این شب تطبیق می‌دادند، این شب را به همین دلیل یلدا می‌گویند. بررسی گذشته‌ی یلدا اما به بررسی‌های باستان‌شناسان از ظروف سفالی باقی مانده از دوره پیش از تاریخ باز می‌گردد. باستان شناسان قدمت شب یلدا را بر اساس کشفیات خود به حدود هفت هزار سال پیش نسبت داده‌اند اما آنچه به روشنی در تقویم رسمی ایرانیان به عنوان شب یلدا وارد شده است و ایرانیان براساس آن شب یلدا را جشن می‌گیرند، به دوره سلطنت داریوش یکم باز می‌گردد که شب چله وارد تقویم رسمی ایرانیان باستان شد.
طبق سنت‌های کهن و نانوشته، ایرانیان همیشه در شب چله تا طلوع خورشید بیدار می‌ماندند و خود‌شان را با انواع برنامه‌های مفرح و خوراکی‌ها سرگرم می‌کردند تا این شب طولانی و دراز را کنار هم و باهم سپری کنند تا غم غیبت خورشید و تاریکی شب و سرمای زمستان روحشان را تضعیف نکند.
افسانه‌ها همیشه شنیدنی‌ترین نوع داستان‌ها بوده‌اند. داستان‌هایی که هیچگاه صحت‌شان اثبات نشده است اما هربار شنیدن‌شان می‌تواند ما را شگفت زده کند و لذت ببریم. نقل است که پس از طلوع خورشید و پایان پاییز و آغاز زمستان، شاهان ایرانی تاج و تخت را رها می‌کردند و با لباسی سپید بر فرشی سپید در دل صحرا می‌نشستند و نگهبانان و خدمتگزاران کاخ‌شاهی در شهر آزاد بودند و مانند سایرین زندگی می‌کردند و برای یک روز همه در شهر به طور یکسان زندگی می‌کردند.
باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش/ صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود
یکی از جذابیت‌هایی که همیشه شب یلدا را زیباتر می‌کند شعرخوانی و داستان‌خوانی بزرگترهاست. قصه‌هایی شبیه به ابرقهرمانان مارول، قصه‌های غیر‌واقعی و کوتاه شده‌ای که شنیدنش شیرینی یلدا را چندبرابر می‌کند. شاید معروف‌ترین داستانی را که حتی اگر خود داستان را هم نشنیده باشیم نام‌اش را شنیده‌ایم، حسین کرد شبستری است. خواندن شاهنامه و فال حافظ هم در این شب مرسوم است.
اگر بخواهیم از میوه‌های شب یلدا نام ببریم باید به ترکیب از پیش مشخص شده هندوانه و انار اشاره کنیم. در جواب این سوال باید به شکلی کاملا عمومی پاسخ داد که هندوانه و انار. اما سفره شب چله که از مهم ترین اتفاقات این شب است نمی توان به سادگی گذر کرد. بر کسی پوشیده نیست که اصلی‌ترین میوه شب یلدا انار است اما گاهی از هندوانه هم به عنوان میوه‌ی اصلی این شب نام برده می‌شود. اما هندوانه از میوه‌های تابستانی است، برایتان عجیب نیست که چرا شب اول زمستان باید هندوانه خورد؟
در باور مردم اینطور رایج است که سرخی هندوانه نشان از گرما دارد و با خوردن هندوانه در شب یلدا و شروع زمستان باعث می شود تا وجودمان گرم بماند. اما این هم از باورهای قدیمی شب چله ایرانیان است که نمی توان خاستگاه آن را مشخص کرد. اما ما همیشه هندوانه را در شب یلدا به روش استفاده کرده ایم. اینجا برایتن از روش های متفاوت استفاده از هندوانه در شب یلدا می گوییم.
از قدیم مرسوم است که انار را از میوه های شب یلدا می دانستند و جایگاه ویژه ای در سفره شب چله دارد. اما فلسفه خوردن این میوه در شب یلدا چیست ؟
یک باور قدیمی اینگونه تعریف می‌کند که مردم در شب چله با خوردن انار از میوه های تابستانی خداحافظی می کنند و به استقبال سرما و زمستان و میوه های زمستانی می روند یا در باوری دیگر می گویند که مردم در شب یلدا با خوردن انار باعث دفع سردی از بدنشان می شود و با وجودی گرم به استقبال زمستان می روند. اما این باورها هر چه که باشند مهم این است که انار زیبایی سفره شب یلدا را چند برابر می کند.
آجیل هم بعد از عید نوروز جای خود را در مراسم شب یلدا به نیکی باز کرده‌است و از سرگرمی‌های مفرح این شب شکستن تخمه‌ی هندوانه است. می‌توانید پسته و بادام و انجیر‌خشک هم به لیست خوراکی‌های جشن یلدا اضافه کنید. اما می توانیم ادعا کنیم که رسم آجیل و تنقلات شب چله از اصفهان در تاریخ جشن شب یلدا پر رنگ تر شد. وقتی مادربزرگ تنقلات و آجیل شب یلدا را با با کمی تاخیر می آورد، کوچکترها کنار هم جمع میشدند و شعری را به زبان محلی برای مادربزرگ می‌خواندند.
شب یلدا در طهران قدیم
تهران قدیم هم آداب و رسوم خاص خود را برای شب چله داشت. سال‌ها پیش در شمیران که از روستاهای توابع تهران امروزی به حساب می‌آمد، رسم بود از سیب سرخ شمیران برای سفره شب یلدا استفاه می‌کردند یا برف دست نخورده را در کاسه‌ای جمع می‌کردند و با شیرداغ بر سفره شب یلدا می آوردند.
شب چله با خراسان
در خراسان قدیم رسم بود تا شب چله را شب چراغانی هم می گفتند. رسم اینگونه بود که اهالی هر محله‌ای شب چله چراغی را روشن می کردند در هر کوی و برزن دور هم جمع می شدند و چون تعداد اهالی هر محل زیاد میشد و تعداد چراغ‌ها هم به چشم می‌آمد، به همین خاطر شب چله را شب چراغانی هم می‌گفتند.
شب چله در کردستان
در کردستان زیبا اما شب چله را به نام “شه و زمسان” یا ” شه و چله” هم میشناسند. از آداب شب چله در سنندج درست کردن یک خوراکی خاص و متفاوت است. سنندجی‌ها برای جشن شب یلدا(چله ) خربزه را در سرکه قرار می‌دهند و نتیجه یک خربزه ترش برای مهمانی یلدا در کردستان است.
سنت زیبای شب چله در مازندران
خانه تکانی از آداب و رسوم مازندرانی ها برای شب چله است. پاک کردن برنج و دانه کردن انار را هم به رسم خانه تکانی اضافه کنید. مازنی‌ها یلدا را رسمی‌تر برگزار می کنند.
شب یلدا برای شیرازی‌ها یک ویژگی خاص دارد، تفال به حضرت حافظ که از هر شب دیگری در سال برای شیرازی‌ها مناسبتی‌تر است. مردم شیراز معتقد بودند که شب چله باعث تغییر در مزاج افراد می‌شود. آنها که سرد مزاج‌اند باید خوراکی‌های گرم و آنها که مزاج گرم دارند باید خوراکی‌های سرد بخورند. کلم پلو هم از بایدهای یک شیرازی برای شب یلداست.
شاید بتوان گفت که رسم آجیل و تنقلات شب چله از اصفهان در تاریخ جشن شب یلدا پر رنگ شد. زمانی که مادربزرگ آجیل و تنقلات شب چله را با تاخیر می‌آورد، کوچکترهای جمع میشدند و یک شعر محلی را با هم می‌خواندند؛
“هر که نیاره شب چره/ انبارشو موش بچره”
کپی از صفحه بانی مد
