بر خلاف ظاهر ساده و عامه فهمش، پول پدیده پیچیده ای است که کمتر کسی درک درستی از آن پیدا می کند. نه تنها مردم عادی، بلکه حتی بسیاری از اقتصاددانان و مدعیان علم اقتصاد هم درک درستی از معنا و مفهوم چیستی پدیده پول ندارند.
به طور خلاصه، پول چند کارکرد اساسی دارد:
پول وسیله تبادل است: یعنی با استفاده از پول می توانیم انواع کالا یا خدمات را بخریم یا بفروشیم.
پول وسیله سنجش بدهی است: یعنی با استفاده از پول می توانیم دیون خود به دیگران یا دیون دیگران به خود را ثبت کنیم.
پول وسیله سنجش ارزش است: یعنی با استفاده از پول یک متر مشخص برای سنجش ارزش پیدا می کنیم.
پول وسیله ذخیره ارزش است: یعنی با استفاده از پول می توانیم مقدار مشخصی از ارزش را پس انداز کنیم.
برای اینکه ببینیم آیا ریال پول رایج در ایران هست یا خیر، هر چهار کارکرد اساسی پول را در مورد ریال بررسی می کنیم.
آیا ریال وسیله تبادل است؟ بله، با استفاده از ریال می توانیم در ایران انواع کالاها یا خدمات را خریداری کنیم.
آیا ریال وسیله سنجش بدهی است؟ خیر، طبق قانون حاکم در کشور جمهوری اسلامی ایران، بدهی «به نرخ روز» محاسبه شده و مقدار ریالی آن در طول زمان متغیر (افزایشی) است. مثال معروف این مطلب مبلغ مهریه خانم ها است که اگر هنگام عقد بر مبنای مبلغ بخصوصی ریال تعیین شده باشد، هنگام مطالبه به نرخ روز محاسبه شده و ممکن است ده ها یا صدها یا هزاران برابر بیشتر از مبلغ قید شده در سند ازدواج باشد. البته این مطلب منحصر به مهریه خانم ها نبوده و تمام دیون ریالی بر اساس قانون به همین ترتیب به نرخ روز محاسبه می شوند. یعنی بر خلاف سایر کشورهای جهان که تورم و کاهش ارزش پول های ملی یکی از ابزارهای منهدم کردن بدهی ها محسوب می شود، در ایران به وضوح کاهش ارزش ریال هیچ تاثیری بر مقدار بدهی ها ندارد. به عبارت دیگر، بدهی ها از جنس چیزی غیر از ریال هستند. یعنی ریال وسیله سنجش بدهی نیست.
آیا ریال وسیله سنجش ارزش است؟ خیر، هر کسی که اندکی درگیر فعالیت های اقتصادی در ایران باشد به خوبی می داند ارقام ریالی تا چه اندازه برای سنجش ارزش بی معنا هستند. به عنوان مثال اگر کسی بگوید «فلان کالا صد میلیون تومان قیمت داشت» بلافاصله مخاطب سوال می کند «صد میلیون تومان کِی؟ پارسال یا امسال؟». به فرض که شخص بگوید صد میلیون تومان پارسال. مجددا بلافاصله مخاطب سوال می کند «صد میلیون تومان اول پارسال، یا وسط پارسال، یا آخر پارسال»؟... بنابراین، ریال وسیله سنجش ارزش نیست.
آیا ریال وسیله ذخیره ارزش است؟ خیر، هیچ انسان عاقلی پس انداز خود را به ریال نگه نمی دارد و همه سعی می کنند ریال سوزان خود را به چیز دیگری تبدیل کنند تا ارزش آن کاهش پیدا نکند.
مشاهده می کنیم که از چهار کارکرد پول، ریال تنها یکی را دارا بوده و فاقد سه مورد دیگر است. نکته جالب اینجاست که این فقدان اعتبار ریال همانطور که در مورد دوم (وسیله سنجش بدهی) ذکر شد، حتی در قانون رسمی کشور هم منعکس شده و قانونگذار رسما بر بی اعتباری ریال صحه گذاشته است.
لذا این سوال مطرح می شود که پول رایج در ایران چیست؟
در ایران دو رقیب عمده برای ریال وجود دارد که هر دو اعتبار و امتیازی بالاتر از ریال دارند. یکی دلار و دیگری سکه.
آیا دلار و سکه وسیله تبادلند؟ بله، بسیاری از معاملات در ایران مستقیما به وسیله دلار یا سکه انجام می شوند. خصوصا معاملات زیرزمینی و بیرون از سیستم بانکی. سهولت بی نظیر تبادل دلار و سکه در ایران موجب شکل گیری این بستر برای معاملات از طریق دلار و سکه شده است. اعتبار دلار و سکه برای معاملات قطعا کمتر از ریال نیست. به طور کلی هیچ فروشنده ای نیست که کالا یا خدمات خود را در ازای دلار یا سکه ارائه ندهد. لیکن بخش قابل توجهی از خریداران به دلیل عدم دسترسی به دلار یا سکه ناچارند از بستر ریال برای معاملات و خرید و فروش استفاده می کنند.
آیا دلار و سکه وسیله سنجش بدهی هستند؟ بله، اگر بدهی از همان ابتدا از جنس دلار یا سکه باشد، در طول زمان غیر قابل تغییر و ثابت باقی می ماند. یعنی فی المثل اگر کسی 10 هزار دلار به کسی به عنوان قرض الحسنه پرداخت نموده و به اندازه همان 10 هزار دلار رسید دریافت کند، سال بعد یا حتی سال ها بعد هم به اندازه همان 10 هزار دلار طلبکار خواهد بود و هیچ دادگاهی در ایران نرخ تورم دلار را در محاسبه مقدار طلب وی منظور نخواهد نمود. همین مطلب در مورد سکه هم صادق است. باز مثال معروف در این مورد مهریه خانم ها است که اگر پنجاه سال قبل هم تعداد مشخصی سکه به عنوان مهریه تعیین شده باشد، امروز دقیقا همان تعداد سکه قابل مطالبه خواهد بود و نه بیشتر. بنابراین، دلار و سکه هر دو وسیله سنجش بدهی هم هستند.
آیا دلار و سکه وسیله سنجش ارزش هستند؟ بله، اگر چه قیمت ریالی دلار و سکه در طول زمان تغییر می کند، اما هم دلار و هم سکه ابزارهای قابل اعتمادتر و با ثبات تری برای محاسبه و اندازه گیری ارزش هستند. به عنوان مثال، قیمت انواع کالاها که در طول زمان به قول عوام الناس «گران» شده است، اگر به معادل قیمت دلاری یا سکه تبدیل شود تقریبا همان قیمت همیشگی را خواهد داشت و هیچ گرانی در کار نیست.
آیا دلار و سکه وسیله ذخیره ارزش هستند؟ بله، قطعا و بلاشک! یکی از شیوه های رایج توسط عموم ملت شریف ایران جهت ذخیره ارزش و پس انداز، خرید دلار و سکه است.
مفهوم پول مدرن ارتباط بسیار تنگاتنگی با بدهی دارد. این ارتباط از طریق قوانین مالیاتی و مقررات مالی برقرار شده و موجب اعتبار بخشی به پول های ملی در کشورهای مختلف می شود.
لیکن از آنجا که در ایران قانونگذار رسما ارتباط ریال با بدهی را قطع کرده و ذات بدهی از جنس ریال تعریف نشده است، واضح است که ریال نمی تواند جایگاه پول رایج کشور را پیدا نماید.
دلار و سکه کارکردهای پول را خیلی بیشتر از ریال دارند و می شود گفت در عمل این دو پول های رایج در ایران هستند. اگرچه استفاده از واحد ریال در اسناد مالی و دفاتر رسمی این مطلب را استتار نموده، لیکن استفاده از واحد ریال تنها موجب شکنجه و عذاب و خطای محاسباتی فعالان اقتصادی شده و عملا حسابداری بر مبنای ریال کاملا بی معنی و بیهوده است.
حرکت ها و شعارهای عوامفریبانه ای که اخیراً تحت عنوان «دلار زدایی» و «حاکمیت ریال» به راه افتاده کوچکترین تاثیری بر این واقعیت نداشته و نخواهد داشت. چرا که قوانین رسمی کشور و ساختار اقتصادی حاکم بر ایران مدتهاست بر اساس دلار و سکه بسته شده و تجربه نشان داده ساختارهای حاکمیتی قابلیت تغییر آن را ندارند.
فعالان اقتصادی که این مطلب را می فهمند می توانند به راحتی با تغییر حسابداری خود از ریالی به دلار و سکه، سود و زیان شفاف خود را محاسبه کنند. قیمت کالا و خدمات هم بر اساس دلار و سکه قابل محاسبه بوده و به این ترتیب فروشنده هرگز ضرر نخواهد نمود.
البته طبق معمول بازنده این بازی کارگران و کارمندانی هستند که حقوق و درآمدشان به صورت ثابت بر مبنای ریال تعیین شده و با کاهش ارزش ریال، جیب هاشان بریده می شود!
کاهش قدرت خرید کارگران و کارمندان می تواند موجب کاهش فروش کاسبان و شرکت ها و تولید کنندگان و تاجران هم بشود. اما مکانیزم های بازار با شفاف بودن سود و زیان وارد عمل شده و سرمایه ها از بخش های کم سود به بخش های پر سود حرکت می نماید. لذا در بلند مدت کسی که با سرمایه خود کار می کند ضرر نخواهد کرد.
یکی از دلایلی که عده کثیری به دنبال فرصت های کارگری در کشورهای دیگر مانند امارات و عمان و غیره هستند دقیقا همین ضعف ریال در ایران است. اگر ریال به واقع یک پول ملی بود، بخش اعظم این افراد هرگز به کارگری در کشورهای دیگر فکر نمی کردند.
