ایندکس آزادی اقتصادی یا Index of Economic Freedom رتبه ای است که میزان کنترل افراد بر کار و دارایی خود را اندازه می گیرد. هر چه قوانین و مقررات حاکم بر فضای کسب و کار بیشتر و پیچیده تر باشد، کشور مربوطه در این رتبه ضعیف تر می شود و هر چه قوانین و مقررات کمتر و ساده تر باشد رتبه قوی تری حاصل می شود. همچنین هر چه امنیت فضای کسب و کار کمتر باشد رتبه ضعیف تر و هر چه بیشتر باشد رتبه بهتری حاصل می شود. شفافیت عملکرد دولتی، میزان فساد، و حاکمیت قانون عواملی هستند که امنیت فضای کسب و کار را تعیین می کنند.
اگر کشوری قوانین و مقررات بسیار ساده ای داشته باشد، ولی در عین حال عدم شفافیت عملکرد دولتی و فساد گسترده و عدم حاکمیت قانون در آن موجود باشد، رتبه بسیار ضعیفی کسب می کند. همچنین اگر کشوری عملکرد بسیار شفاف دولتی، فساد بسیار ناچیز، و حاکمیت مطلق قانون داشته باشد، اما قوانین و مقررات بسیار پیچیده و مفصل و دست و پا گیری داشته باشد، باز هم رتبه بسیار ضعیفی کسب می کند. و اگر کشوری، مانند ایران، هم قوانین بسیار پیچیده و دست و پا گیر داشته باشد و هم عملکرد غیر شفاف دولتی و فساد گسترده سیستمی و فقدان حاکمیت قانون، قطعا رتبه بسیار ضعیفی خواهد داشت.
در سال 2025 بالا ترین رتبه ها به این کشورها تعلق گرفت:
1- سنگاپور - 83.5
2- سوئیس - 83.0
3- ایرلند - 82.6
4- تایوان - 80.0
5- لوکزامبورگ - 79.2
کشور ایالات متحده آمریکا با امتیاز 70.2 در رتبه 26 ام جهان قرار گرفت.
کشورهای مجلس تعاون دول خلیجی (GCC) به ترتیب این رتبه ها را کسب کردند:
23- امارات عربی متحده - 71.6
27- قطر - 70.2
55- بحرین - 65.6
58- عمان - 65.4
62- عربستان سعودی - 64.4
88- کویت - 59.9
همسایگان بزرگ ایران هم این رتبه و امتیازها را کسب کردند:
137- ترکیه - 55.8
143- پاکستان - 52.3
155- عراق - 45.6
و بالاخره، رتبه اول در منطقه (از در عقب) نصیب ایران اسلامی شد!
158- ایران - 42.9
ایندکس آزادی اقتصادی با میزان فقر مرتبط است و معمولا رتبه بالاتر و بهتر به معنای میزان کمتر فقر است. همچنین ارتقای امتیاز آزادی اقتصادی در هر کشور در طول زمان موجب کاهش میزان فقر می شود.
علت این مطلب زمانی روشن می شود که توجه داشته باشیم ایندکس آزادی اقتصادی در واقع یک متریک برای سنجش میزان بهره وری در مقابل رانت در اقتصاد است.
ارتقای بهره وری همیشه مستلزم ایجاد تغییر در رویه ها است. چنانچه تغییرات در زمان مناسب و در جهت مناسب باشد موجب افزایش بهره وری خواهد شد. بنابراین میزان چابکی کسب و کارها در پاسخ به تغییرات محیطی تعیین کننده میزان بهره وری خواهد بود.
از سوی دیگر رانت یعنی عدم تمایل به تغییر. رانت یعنی لختی و مقاومت در مقابل تغییرات. قوانین و مقرراتی که به دلایل مختلف در محیط کسب و کار وضع می شوند سرعت تغییرات را کاهش داده و به مرور موجب شکل گیری رانت می شود.
به عنوان مثال، در حوزه حمل و نقل و تاکسی رانی در کشورهای غربی مدتها قوانین و مقررات حمایتی مفصلی شکل گرفته بود که از صنف رانندگان تاکسی و شرکت های تاکسی رانی موجود حمایت می کرد. زمانی که شرکت اوبر خدمات تاکسی اینترنتی را ایجاد کرد، این قوانین و مقررات در بسیاری کشورها امکان فعالیت و رقابت آزاد آن را محدود می کردند و مدتها طول کشید تا رانت تاکسی های سنتی حذف شود.
در ایران هم مشاهده می کنیم فناوری های نوین که موجب افزایش بهره وری می شوند، از برق خورشیدی گرفته تا خودروهای برقی و هیبریدی، به دلیل رانت انرژی ارزان سرکوب می شوند. هر چه این فناوری های نوین بهره وری بیشتری پیدا می کنند، قیمت حامل های انرژی نابهره ور از طریق تورم ارزان تر می شود تا از ورود این نوآوری ها به بازار و کسب و کار ایران جلوگیری شود. لذا تقابل رانت و بهره وری به دلیل رویه های غیر شفاف و فساد گسترده سیستمی و عدم حاکمیت قانون کاملا واضح و روشن است.
طرفداران رانت معمولا با توسل به موضوعاتی مانند «عدالت اجتماعی» و «حمایت از معیشت مردم» و «حقوق بشر» و از این قبیل موارد سیاست های رانتی و قوانین و مقررات دست و پا گیر و ضد بهره وری را توجیه می کنند.
این مطلب منحصر به ایران نیست و در تمام جهان همینطور است. یعنی در انگلستان که پیشروترین کشور سرمایه داری است، همین امروز هستند کسانی که با استناد به لزوم ارتقای معیشت مردم تلاش می کنند قوانین ضد بهره وری ایجاد نمایند.
اما کاهش بهره وری یعنی کاهش خروجی اقتصاد و افزایش تقاضای مصرف. یعنی تنگنای منابعی که همه برای دستیابی به آن وارد رقابت می شوند. یعنی ناترازی در اقتصاد و تخصیص نابهینه منابع. یعنی قطع برق و افت فشار گاز و دلار صد هزار تومانی و استیضاح وزیر اقتصاد و تنش و دعوا و فحش و لیچار.
کاهش بهره وری یعنی افزایش رانت. یعنی ارز ترجیحی با طعم چای دبش. یعنی سود واردات دارو با ارز 4200 تومانی و تعریف کردن خاطرات فعالیت های تروریستی چهل سال قبل به بهانه جراحی مغز درست زمانی که آمریکا برای عادی سازی روابط با ایران تلاش می کند. یعنی زن زندگی آزادی. یعنی آتش زدن پمپ بنزین. یعنی صل علی سه ترکه چشای ترامپ بترکه. یعنی مدیریت صدا و سیما در راستای ایجاد نفرت از نظام و کاهش مشارکت در انتخابات. یعنی انتخاب شدن دختر ریشوی سعید جلیلی در انتخابات مجلس.
کاهش بهره وری یعنی تقاضای مصرف بیشتر از قدرت تولید. یعنی کسری تراز تجاری. یعنی تورم بالای 40 درصد. یعنی انهدام قدرت خرید کارگران و کارمندانی که اخراج نمی شوند و استعفا هم نمی دهند از طریق تورم. یعنی پس گرفتن یارانه بنزین و برق امام و نان از طریق افزایش قیمت خودرو و مسکن و گوشت.
از روزی که علی شریعتی کمونیسم را با علی ابن ابی طالب و فاطمه زهرا آمیخت، ایران به سمت رتبه 158 بهره وری حرکت کرد و در عوض عربستان به سمت رتبه 62. اوایل ما سریال «امام علی (ع)» می ساختیم و رعشه به اندام ملوک سعودی می افتاد، حالا سعودی ها سریال «معاویه» می سازند و رعشه به اندام ارزشی های ایران می افتد. ای کاش سریال «معاویه» در ایران ممنوع نشود. چون خیلی بعید است روایتی که سعودی ها از امام علی ارائه می کنند از روایتی که دکتر علی شریعتی ارائه کرد مخرب تر و نابود کننده تر برای بنیان شیعه و تشیع باشد.
