این کلمه را بارها شنیده و می شنویم. هر وقت کسی را می بینیم که از اوضاع نابسامان اقتصادی انتقاد میکند، معمولا اشاره ای هم به رانت خواری و رانت خواران می شود. اما رانت واقعا به چه معنا است؟
در ایران رانت را معمولا به معنای سوء استفاده از قدرت و نفوذ مسئولین دولتی معنا می کنند. گویی رانت دولتی تنها شیوه رانت خواری است. منشا این تصور، مکتب اقتصاد شیکاگو است که بسیاری از اقتصاددانان ایرانی هم در آن پرورش یافته اند. اما این معنای دقیق رانت نیست.
کلمه رانت در حقیقت تلفظ فرانسوی "rent" است، که در فارسی گاهی هم "اجاره" ترجمه می شود. مفهوم رانت از زمان اقتصاد سیاسی کلاسیک مطرح شد. متفکرین بزرگ اقتصاد سیاسی، همچون آدام اسمیت، ریکاردو، و دیگران درباره آن مطلب نوشته اند. برای اقتصاددانان کلاسیک، رانت عبارت بود از هر نوع درآمد که بدون زحمت حاصل شود. اقتصاددانان کلاسیک درآمد را به سه گونه طبقه بندی می کردند:
1- مزد کارگر
2- سود سرمایه
3- رانت
آدام اسمیت قیمت محصولات کشاورزی را به همین سه مولفه تقسیم می نمود، یعنی مزدی که به کارگر برای کاشت، داشت و برداشت محصول پرداخت می شود، سود سرمایه گذار بابت سرمایه گذاری در تولید، و همچنین اجاره زمین برای مالک زمین.
بطور کلی، اقتصاددانان کلاسیک رانت اقتصادی را تحت سه گروه دسته بندی می کردند:
1- رانت زمین (اجاره)
2- رانت مالی (نزول یا ربا)
3- رانت انحصاری
همچنین اقتصاددانان کلاسیک رانت اقتصادی را نوعی سربار بر روی هزینه های تولید می دانستند و معتقد بودند نظام سرمایه داری باید به سوی "بازار آزاد" حرکت کند. منظور از بازار آزاد هم در حقیقت بازاری است که در آن هیچ اثری از رانت اقتصادی وجود نداشته باشد. توجه کنید که کلمه (free) در زبان انگلیسی دو معنی می دهد. یکی به معنای آزادی و رهایی است، و دیگری به معنای فاقد چیزی بودن. مثلا حتما دیده اید روی قوطی نوشابه های بدون شکر نوشته شده Sugar Free. بنابراین، منظور از Free Market هم در اصل بازار فاقد رانت بود. اما بعدها، بخصوص در مکتب اقتصادی نئوکلاسیک، این معنا تغییر یافت و اساسا با پدیده رانت اقتصادی دیگر مخالفتی وجود نداشت (و البته هنوز هم وجود ندارد). لذا معنای بازار آزاد هم بصورت بازاری تفسیر شد که در آن هرکس آزاد است هر کاری دلش خواست بکند و هر قیمتی دلش خواست روی کالاها بگذارد. همین مطلب راه را برای گسترش انحصارات و دگردیسی سیستم مالی در سرمایه داری نولیبرال فراهم کرد.
سرمایه داری نولیبرال مرحله کنونی سرمایه داری است که بصورت جهانی و بر بستر توسعه نامتقارن در سطح جهان عمل می کند. یکی از خصوصیات بنیادی سرمایه داری نولیبرال این مطلب است که بخشی از جهان توسعه یافته (قطب های سرمایه داری) و بخش دیگر کم توسعه یافته (جهان سوم) است. انحصارات سرمایه داری بر هر دو بخش تسلط پیدا می کنند. یعنی انحصاراتی همچون غولهای تکنولوژی مانند اپل، گوگل، آمازون و غیره، و غولهای صنعتی و تولیدی مانند نایکی، آدیداس، جنرال موتورز و سایرین، و انحصارات دارویی، کشاورزی، ماشین سازی و غیره، هم بر بخش توسعه یافته تسلط پیدا می کنند و هم بخش کم توسعه. اما عملکرد این انحصارات به گونه ای است که ثروتها و امکانات را در بخش توسعه یافته متمرکز می کنند. بنابراین طبیعی است که در بخش توسعه یافته نرمش بیشتری در مقابل این انحصارات وجود داشته باشد، و بالعکس در بخش کم توسعه نسبت به فعالیت این انحصارات واکنش منفی وجود دارد. این واکنش های منفی معمولا بصورت قوانین و تعرفه های دولتی در جهت محدود کردن فرار سرمایه از کشورهای کم توسعه است.
دقیقا به همین دلیل است که مکتب اقتصاد شیکاگو معنای رانت اقتصادی را متحول کرده و فقط بر عدم دخالت دولت در اقتصاد تاکید دارد. در عین حال، همین طرفداران عدم دخالت دولت، تاکید موکد بر مسئولیت دولت در حفظ حق مالکیت فکری بر محصولات انحصاری دارند. یعنی اگر تولید کننده ای کالایی مشابه کالاهای انحصاری را با کسری از قیمت به بازار عرضه کند، دولت ها موظفند مداخله کرده و جلوی فعالیت این تولید کننده را بگیرند. بنابراین بازار آزادی که طرفداران این مکاتب اقتصادی لیبرال از آن حمایت می کنند چندان هم آزاد نیست، حتی به معنای دوم (free market) که اشاره کردیم. تا زمانی آزاد است که به سود انحصارات غربی باشد، و هرگاه به ضرر این انحصارات شد قوانین بازی عوض می شود.
