تاریخچه‌ی روابط ایران و آمریکا

مشکل از کجا شروع شد؟ داستان چیست؟ چرا آمریکا نمی‌گذارد ما با خیال راحت زندگی کنیم؟ از آن طرف، ما چه‌كار به آمریكا داریم؟ چرا مدام به آمریکا گیر می‌دهیم؟ آنها مدام ما را تحریم می‌كنند، تهدیدمان می‌كنند یا دارایی‌های ملی‌مان را بلوكه می‌كنند. ما هم مدام علیه آنها حرف‌های تند می‌زنیم، مرگ بر آمریكا می‌گوییم و پرچمشان را آتش می‌زنیم. ماجرا پیچیده است، اما اولین قدم این است كه اطلاعات درست و دقیقی در این زمینه داشته باشیم. در این مطلب، می‌خواهم داستان روابط ایران و آمریكا را از آغاز تا سال 1358 شمسی مرور كنم. چه شد كه یك رابطه‌ی دوستانه، تبدیل به دشمنی شد؟ یک به یک اتفاقات مهم را از 1235 تا 1358 بررسی کنیم:

• 1235- سال امضای معاهده‌ی بازرگانی بر مبنای دوستی و درك متقابل. رابطه‌ی رسمی و سیاسی ایران و آمریكا با این معاهده آغاز شد.
• 1262- گشایش نمایندگی سیاسی آمریكا در تهران.
• 1267- ورود نخستین نماینده‌ی ایران به واشنگتن
• 1278 تا 1319- یك آمریكایی به نام دكتر ساموئل جردن، زندگی خود را وقف بهبود نظام آموزشی ایران كرد. او مدیر كالج آمریكایی‌ها (دبیرستان البرز فعلی) بود. (خیابان جردن در تهران، هنوز به نام او شناخته می‌شود). ملک الشعرای بهار درباره‌ی او چنین سرود:
  تا کشور ما جایگه جردن شد
  بس خارستان کز مددش گلشن شد
  این باغ هنر که دور از او بود، کنون
  چشمش به جمال باغبان روشن شد

• 1285- امضای فرمان مشروطه در ایران. آمریكا در درگیری‌های داخلی ایران هیچ‌گونه دخالتی نكرد.
• 1288- یك آمریكایی فارغ‌التحصیل پرینستون (هوارد باسكرویل)، كه در تبریز آموزگار و مبلّغ مسیحیت بود، از مشروطه‌خواهان حمایت كرد. او دوشادوش مردم ایران جنگید و به شهادت رسید. او باعث شد مردم ایران نگاه مثبتی به آمریكایی‌ها بیابند. سروش اصفهانی در رثای او و سیصد یار مسلمانش چنین سرود:

سیصد گل سرخ، یک گل نصرانی

ما را ز سر بریده می‌ترسانی؟

ما گر ز سر بریده می ترسیدیم،

در محفل عاشقان نمی رقصیدیم.

عارف قزوینی درباره‌ی او چنین سروده است:

ای محترم مدافعِ حریّتِ عباد

وی قائدِ شجاع و هوادار عـدل و داد

کردی پی سعـادتِ ایران فدای جان

پاینده باد نام تو، روحت همیشه شاد

• 1290- مشروطه‌خواهان ایران، از یك متخصص آمریكایی (ویلیام مورگان شوستر) خواستند به عنوان مشاور مالی به ایران بیاید تا سیستم مالی دولت را بازسازی و سالم‌سازی كند. مجلس او را به عنوان خزانه‌دار كل ایران انتخاب كرد و او مسئولیتش را به خوبی پیگیری كرد. اما با فشار و دخالت روسیه و انگلیس، ایران مجبور به اخراج شوستر شد.

• 1293- آغاز جنگ جهانی اول. ایران اعلام بی‌طرفی كرد. اما روسیه و انگلیس وارد خاك ایران شدند. با درخواست ایران، آمریكا از استقلال ایران دفاع كرد.
• 1295- گروه‌های آمریكایی، كمیته‌ی كمك‌رسانی پارس را برای ارسال كمك‌های امدادی به ایران تشكیل دادند. دو سال بعد هم در نیویورك، كمیسیون كمك‌رسانی ایران و آمریكا شكل گرفت.
• 1298- بریتانیا معامله‌ای پنهانی با نخست‌وزیر وقت ایران (وثوق الدوله) كرد كه اگر به تصویب مجلس می‌رسید، ایران به كشوری تحت سلطه‌ی بریتانیا تبدیل می‌شد. آمریكا علیه این قرارداد موضع‌گیری كرد. در این سالها تصور ایرانیان از آمریكا، یك كشور خیرخواه و ضداستعماری بود.

• 1301- به دعوت دولت ایران، گروهی از متخصصان آمریكایی به سرپرستی آرتور میلسپو به ایران آمدند و با اختیارات تام، به اصلاح اقتصادی ایران پرداختند.

• 1322- نخستین سربازان آمریكایی با هدف كمك به شوروی، وارد ایران شدند. این شاید اولین مداخله‌ی آمریكا در امور داخلی ایران بود.
• 1324- در این سال، آمریكا، با تهدید نظامی، شوروی را مجبور به خروج از خاك ایران كرد. جنگ سرد میان آمریكا و شوروی تازه آغاز شده‌بود.
• 1326- محموله‌ای از كمك‌های نظامی آمریكا به ایران ارسال شد و 25 میلیون دلار برای آموزش و تجهیز ارتش ایران اختصاص یافت. آمریكا سعی می‌كرد با این كمك‌ها، ایران را در جبهه‌ی خودش نگاه دارد.
• 1328- مجلس ایران تصمیم گرفت كنترل منابع نفتی ایران را از خارجی‌ها پس بگیرد. در برابر فشارهای بریتانیا، ایران از آمریكا طلب كمك كرد. در این زمان، عده‌ای امیدوار بودند كه آمریكا میانجی‌گری كند.
• 1329- در آخرین روزهای سال، ملی شدن نفت در مجلس تصویب شد. یك ماه بعد با فشار عمومی، مصدق نخست‌وزیر شد. بریتانیا اقدامات مخفیانه‌ای را با هدف سرنگونی مصدق آغاز كرد و در این زمینه از آمریكا كمك خواست.

• 1331- با انتخاب آیزنهاور به عنوان رییس‌جمهور آمریكا، همكاری پنهانی آمریكا و انگلیس علیه مصدق شدت گرفت. MI6 بریتانیا و CIA آمریكا، عملیاتی با رمز آژاكس طرح‌ریزی كردند كه شامل تبلیغات منفی علیه دولت مصدق، مخدوش كردن انتخابات، تطمیع مقامات رسمی و ایجاد شورش‌های شهری با استخدام دسته‌جات و پخش پول در میان آنها می‌شد. با كشف مدارك توطئه، وزیر امورخارجه (دكتر حسین فاطمی) دستور داد سفارت انگلیس در ایران تعطیل شود. اما آمریكا به صورت چراغ‌خاموش، كودتا را پیگیری می‌كرد.

• 1332- كودتای آمریكایی بریتانیایی، به جنبش مردمی در ایران، پایان داد و دولت مصدق را سرنگون كرد. این كودتا محوری‌ترین حادثه در شكل‌گیری رابطه‌ی ایران و آمریكا طی دهه‌های بعدی بود. دكتر فاطمی اعدام شد. مصدق سه سال زندانی شد و سپس بقیه‌ی عمرش را در حصر خانگی سپری كرد. محمدرضا شاه با موجی از دستگیری، زندان و شكنجه، شروع به پاك‌سازی مخالفانش كرد. او كه سلطنتش را مدیون آمریكا بود، تلاش كرد با دادن امتیازاتی از آمریكا، تشكر كند.
• 1333- قرارداد نفتی جدید بر خلاف قانون ملی شدن صنعت نفت، تصویب شد كه طی آن انگلیس و آمریكا، بیشترین سهم (هر یك 40%) را داشتند.
• 1335- با حمایت آمریكا، سازمان اطلاعات و امنیت كشور (ساواك) به عنوان مخوف‌ترین عنصر در ساختار قدرت شاه تأسیس شد. آموزش عملی نسل اول كاركنان ساواك بر عهده‌ی CIA بود.
• 1343- شاه قانون كاپیتولاسیون را تصویب كرد. این قانون به نیروهای مسلح آمریكایی مستقر در ایران و خانواده‌هایشان، مصونیت كامل سیاسی می‌داد.

1351- رئیس جمهور آمریكا (نیكسون) به ایران سفر كرد و مقرّر شد گروه‌های بیشتری از نیروهای نظامی آمریكا به ایران بیایند و ایران خریدهای تسلیحاتی‌اش از آمریكا را افزایش دهد. طی سال‌های بعد با افزایش قیمت نفت، پول‌های هنگفتی برای خرید سلاح به آمریكا سرازیر شد.

• 1357- انقلاب اسلامی مردم ایران پیروز شد. پس از 25 ساله حمایت مداوم آمریكا از استبداد شاه، شعارها و احساسات ضدآمریكایی بخش جدایی‌ناپذیری از قیام مردم ایران بود. در بهمن‌ماه همین سال، گروهی از دانشجویان كمونیست سفارت آمریكا را اشغال كردند. اما امام خمینی دستور داد آنها را از سفارت بیرون كنند.
• 1358- در روز 30 مهرماه، شاه وارد آمریكا شد. طی روزهای بعد، به طور مداوم گروه‌های مختلفی از جوانان ایرانی مقابل سفارت آمریكا تظاهرات می‌كردند و علیه شاه و آمریكا شعار می‌دادند. آنها خواستار بازگرداندن شاه به ایران بودند. عاقبت در روز 13 آبان، جمعی از دانشجویان كه خود را پیرو خط امام می‌نامیدند، سفارت آمریكا را اشغال كردند. همه‌ی مسئولین با شنیدن این خبر شوكه شدند و امام خمینی از دانشجویان خواست از سفارت خارج شوند. اما پس از آنكه اطلاعات بیشتری درباره‌ی اسناد محرمانه‌ی یافته‌شده، به او رسید، از این حركت حمایت كرد. رئیس جمهور آمریكا فوراً میلیاردها دلار از دارایی‌های ایران در آمریكا را مسدود و نخستین دور از تحریم‌‌ها را علیه ایران وضع كرد. به این ترتیب گروگانگیری كه در تصور دانشجویان قرار بود 48 ساعت طول بكشد، 444 روز به درازا كشید.

در نگارش این مطلب بیش از هر چیز از کتاب خواندنی ایران و آمریکا نوشته‌ی دکتر حسین موسویان بهره بردم.