کیست تخمدان یک بیماری شایع در میان زنان به شمار می آید، البته کیست تخمدان در هر سنی می تواند ایجاد شود، حتی در نوزادان دختر، دختران نوجوان، خانم ها در سنین باروری و یائسگی شاهد کیست های تخمدانی نیز بوده ایم .
سطح تخمدان از یک لایه ای به نام کورتکس تخمدان پوشیده شده است، که در واقع این لایه، جز لایه بیرونی تخمدان به شمار می آید و این لایه زایایی می باشد بدین معنا که هر ماه تحت تاثیر هورمون های که از مغز آزاد می شود، قسمت های از این لایه شروع به رشد می کند که اصطلاحا به آن ها فولیکول گفته می شود .
فولیکول ها یک فضای خالی سیاه رنگ هستند که در سونوگرافی دیده می شود که اصطلاحا مردم عادی به آن کیست های ریز تخمدان می گویند، در صورتی که این ها کیست نیستند و فولیکول می باشند . در واقع هر یک از فولیکول ها قدرت این را دارند، که در هر ماه تبدیل به تخمک شوند و در صورتی که تخمک با اسپرم بارور شود ایجاد بارداری می کند، لازم به ذکر است در مواردی این فولیکول ها می توانند منجر به کیست تخمدان شوند.
هر ماه تحت تاثیر سیکل قاعدگی و هورمون های که از مغز آزاد می شود، حدود پنج تا فولیکول که در سطح تخمدان هستند شروع به رشد می کنند که زمان رشد فولیکول ها با شروع دوره قاعدگی است، پس از چند روز یکی از فولیکول ها پیشی می گیرد و تبدیل به تخمک شده و نسبت به دیگر فولیکول ها سرعت رشد بیشتر پیدا می کند و تعدادی هورمون در اطراف خود آزاد می کند که سبب از بین رفتن دیگر فولیکول ها و رشد خود می شود، پس در اکثر زنان، هر ماه یک تخمک آزاد شده و شروع به رشد می کند .
معمولا فولیکولی که شروع به رشد می کند و تبدیل به تخمک می شود. زمان آزاد سازی تخمک ها در روز ۱۴ از شروع دوره قاعدگی، پس از رسیدن به یک اندازه خاصی اتفاق می افتد. در صورتی که تخمک با اسپرم ترکیب شود، تبدیل به جنین می شود اما اگر ترکیب نشود، اصطلاحا به آن جسم سفید می گویند و پس از مدتی از بین می رود، که سبب افت هورمون های سطح تخمدان شده و موجب ریزش رحم می شود و در این زمان سیکل قاعدگی شروع می شود.
بروز هر نوع مشکلی در تخمدان ها می تواند منجر به کیست تخمدان شود که عبارت است از:
زمانی که فولیکول ها شروع به رشد و نمو می کنند، تعدادی از آن ها شروع به رشد کردن می کنند و این رشد ماهر نمی شود و همین امر می تواند سبب بروز بیماری کیست تخمدان در فرد شود .
برخی از فولیکول ها در یک اندازه خاصی باقی می مانند و هر ماه این فولیکول ها روی هم انباشته می شود و کیست های ریز تخمدان و نمای تنبلی تخمدان را به وجود می آورند .
زمانی که تخمدانی تخمک آزاد می کند، ابتدا جای تخمک آزاد شده با خون پر می شود سپس در صورتی که بارداری اتفاق افتد با یک ماده زرد رنگ پر می شود که اصطلاحا به آن جسم زرد گفته می شود. در هر کدام از این مراحل احتمال ایجاد کیست تخمدان وجود دارد . به طور مثال: تجمع خون در آن ناحیه در صورتی که جذب نشود و بزرگ تر شود، سبب ایجاد کیست تخمدان می شود . همچنین به جای اینکه جسم زرد جذب شود، تبدیل به جسم سفید شده و از بین می رود و تنها یک فضای کوچکی از آن باقی می ماند و به رشد خود ادامه دهد می تواند منجر به کیست تخمدان شود .
طبق توضیحاتی که داده شده، به این نوع کیست ها کیست های ساده یا فولیکولی گفته می شود . در واقع نقش این نوع کیست ها ساخت و ساز است و معمولا آن ها بعد از دو ماه از بین می روند . در حقیقت این نوع کیست ها خوش خیم اند و اصلا علامتی از خود ندارند و فرد به هیچ عنوان متوجه آن ها نمی شوند و ممکن است در مواردی به صورت اتفاقی در انجام یک سونوگرافی متوجه یک کیست تخمدان در ابعاد ۴-۵ سانت شود که البته کیست های ساده یا فولیکولی بعد از گذشت یک الی دو دوره قاعدگی تخمدان خود را ترمیم کرده و خود به خود خوب می شود .
گاهی اوقات می تواند تغییراتی در زمان شروع قاعدگی ایجاد نمایید، به طور مثال موجب عقب افتادن دوره قاعدگی، لکه بینی، همچنین سبب تغییر الگوی پریود و در مواردی که خیلی بزرگ است موجب درد شود . در نهایت می توان گفت کیست های ساده به ترتیبی که ذکر شده، مشکلی برای فرد ایجاد نمی کنند و در صورت عدم درمان دارویی و عدم مصرف قرص های جلوگیری پس از گذشت دو تا سه دوره قاعدگی خود به خود جذب شده و تخمدان خود را ترمیم می کند.
ولی بعضی از کیست های تخمدان هستند که به دلایل دیگری به وجود می آیند و موجب تغییراتی در رشد و نمو سلول های سطح تخمدان ایجاد می کند، که این تغییرات می تواند منجر به تولید کیست های تخمدانی شود، که در واقع این نوع کیست ها خوش خیم، بزرگ و علامت دار است (معمولا این نوع کیست ها با درد همراه اند). درمان قطعی این نوع کیست ها به دو طریق مصرف قرص های جلوگیری و جراحی می باشد .
یک مبحث چالش برانگیز، تخمدان پلی کیستیک است که هر ماه این تخمدان ها شروع به رشد می کنند باید یکی از آن بزرگ شوند و مابقی از بین بروند ولی در بعضی از تخمدان ها که زمینه ارثی دارند، فولیکول های که رشد می کنند به جای اینکه از بین بروند یکی از آن ها موجب آزادسازی تخمک نمی شود، بلکه همه با هم حدود ۵- ۶ تا رشد می کنند و همین طور در یک مرحله ای باقی می مانند و دوباره ماه بعد چند تا رشد می کنند و در یک باقی می مانند، این باعث می شود که سطح تخمدان یک زنجیره از کیست های ریز کوچک ایجاد کند که این ها اصطلاحا تنبلی تخمدان یا تخمدان پلی کیستیک هستند.
علامت این ها بدین دلیل اینکه کیست ها ریز کوچک هستند و هر کدام از این ها در حال آزاد سازی هورمون اند، این هورمون ها در خون آزاد می شود و این نوع هورمون ها، هورمونی های مردانه است که باعث علائم اضافه موی اضافه، کیست مو، یا موی چرب، جوش صورت می شود و این که چون تخمک خوبی آزاد نمی کنند . احتمال اینکه بیمار ناباروری و یا اینکه بارداری آن با تاخیر باشد هست، به خاطر هورمون های ریزی که پیدا می کند ممکن است، بیمار مبتلا به دیابت و کم کاری تیروئید، افزایش چربی خون و اضافه وزن در فرد شود و مسبب تمامی این ها بد کار کردن تخمدان و آن فولیکول های ریزی هست که در کورتکس تخمدان به طور غیرطبیعی زیاد شده اند.
نوع دیگری از کیست ها، کیست درموئید یا مویی است که منشا آن با کیست های که نام برده، فرق دارد . کیست درموئید کیست های هستند که زمینه جنینی دارند بدین معناست که، وقتی یک جنین در شکم مادر ایجاد می شود و ارگان های بدنش درست می شود، تخمدان اشتباها چند تا سلول جدا گانه در داخل پوست باقی می مانند، به طور مثال: سلول های پوست، مو یا سلول های غضروف اشتباها به جای اینکه حذف شوند از داخل تخمدان به صورت چند تا سلول باقی می مانند.
به تدریج با افزایش سن، این سلول ها شروع به رشد کردن می کنند . در صورتی که سلول مو باقی مانده باشد،این نوع سلول ها شروع به رشد می کنند و در صورتی که سلول چربی باقی مانده باشد، شروع به ساختن سلول چربی می نماید و این موارد به صورت کیست های در داخل تخمدان باقی می مانند که این کیست ها حاوی چربی، مو، غضروف و حتی می توانند حاوی دندان باشند، که به این نوع کیست ها، کیست های درموئید گفته می شود که درمان این نوع کیست ها جراحی است .
کیست های شکلاتی یا کیست های اندومتریوز، علت دقیق تشکیل این نوع کیست ها تشخیص داده نشده است . در واقع این نوع کیست، کیست های هستند که زمینه ژنتیکی، عوامل محیطی مانند سموم محیطی، مواد موجود در ظروف یکبار مصرف، سرب موجود در هوا، این عوامل می توانند برای ایجاد بیماری اندومتریوز تحریک کننده باشند، خون قاعدگی که داخل لگن برمی گردد که این برای تمامی خانم ها اتفاق می افتد در افرادی که زمینه ژنتیکی آن را دارند، این خون قاعدگی روی سطح سلول های کف لگن جذب می شود و آهنی که داخل خون است، این آهن خاصیت سمی برای سلول های اطراف دارد و باعث چسبندگی می شود . میزان چسبندگی به مرور زمان پیشرفت می کند . موجب چسبندگی رحم به روده ها، چسبندگی تخمدان ها به کف لگن می شود . آرام آرام داخل تخمدان ها کیست های کوچک حاوی خون ایجاد می شود، معمولا کیست های حاوی خون تیره رنگ هستند . درمان کیست های شکلاتی بسته به وضعیت شخص دارد اما درمان قطعی این نوع کیست ها جراحی است .
این نوع کیست ها سرطان هستند، این نوع کیست ها باید سریعا تشخیص داده شود و درمان شوند، ولی مشکلی که سرطان تخمدان دارد، این است که دیر علائم خود را نشان می دهد، خیلی از اوقات بیمار در مرحله پیشرفته مراجعه می کند و آن هم با علائم گوارشی به دکتر گوارش مراجعه می کنند و علائمی همچون معده درد و یا دچار مشکل آب آوردن شکم می شوند، که پس از بررسی های انجام شده، مشکلات تخمدان پیدا می شود و مشخص می شود که متاستاز تخمدان بوده و ناشی از بیماری زمینه ای تخمدان می باشد. متاسفانه سرطان تخمدان قابل پیشگیری نیست و تشخیص آن معمولا به سرعت اتفاق نمی افتد و متاسفانه نتیجه خوبی نخواهد داشت و خیلی بد به داروها و درمان های جراحی جواب می دهد .
درمان کیست تخمدان بسته به نوع کیست متفاوت است . در صورتی که کیست ساده باشد حتی اگر درمان نشود، خود به خود تخمدان آن را خوب می کند و زمانی که برخی از این کیست ها بزرگ باشند، درمان با مصرف قرص های جلوگیری یا یک تعداد قرص های هورمونی باشد که این ها حدود سه تا چهار ماه به بیمار داده می شود و بیمار پیگیری می شود با سونوگرافی و کیست ها خود به خود جذب می شوند .
بعضی از درمان ها به صورت جراحی است، زمانی که برای بیمار قرص تجویز شده و بهبود نمی یابند و یا اینکه نوع کیست به گونه ای است که مشکوک به نظر می رسد و احتمال ابتلا به سرطان وجود داشته باشد،باید این نوع کیست ها برداشته شوند که در این زمان بهترین نوع درمان جراحی است، بهترین روش جراحی بسته به تبحر جراح، جراحی لاپاراسکوپی می باشد .
شایان ذکر است، زمانی که جراح و متخصص زنان تشخیص دهد که جراحی لاپاراسکوپی با توجه به شرایط بیمار مناسب نیست، جراحی به صورت باز انجام می شود . اما با توجه به پیشرفت علم و تکنولوژی لاپاراسکوپی روش درمانی بسیار مناسب برای اکثر افراد است .
در جراحی لاپاراسکوپی کیست های تخمدان و پوست های کیست باید به طور کامل از سطح تخمدان جدا شود و در صورتی که هر تکیه از این کیست ها باقی بماند، می تواند مجدد بعد از گذشت چند سال کیست ایجاد کند. برای همین درمان باید کامل انجام شود و سطح تخمدان از کیست پاک شود و زمانی که آن کیست خارج برای بررسی خوش خیم بودن کیست باید به پاتولوژی فرستاده شود تا متوجه شویم که مشکلی در آن نیست .
پس از جراحی بیمار به مدت یک روز تحت مراقبت در بیمارستان بستری می شود، سپس بعد از یک هفته استراحت می تواند به فعالیت های کاری خود ادامه دهد و مشکلی را برای فرد به همراه نخواهد داشت.
معمولا افرادی که سابقه ابتلا به کیست تخمدان را دارند بهتر است هر چند وقت یکبار مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرند و انجام سونوگرافی را فراموش نکنند زیرا احتمال ابتلا به کیست تخمدان در این افراد وجود خواهد داشت .
