فرآیند شکل گیری حکومت های اولیه هم در جنوب بین النهرین هم در جنوب غرب ایران در اواخر هزارۀ چهارم پ.م مسیر تحول خود را پیموده بود. مراکز عمده جنوب بین النهرین به رشد روز افزون خود ادامه دادند. در حالی که شوشان خالی از جمعیت شد و استقرارهای خود را از دست داد. در پی این غیر استقراری شدن جامعه کشاورزی شوشان، پانصد سال استیلای فرهنگی بین النهرین در منطقه گسترش یافت تا اینکه نخستین حکومت تاریخی عیلام ظهور کرد. دوران آغاز عیلامی به فاصلۀ میان آغاز این قوم افول ظاهری سیستم منطقه ای و ظهور قدرت های بین النهرینی گفته می شود این دوره حدود دویست یا سیصد سال طول کشید.
نام گذاری این دوره به عیلامی به این دلیل است که وینسنت شیل چنین گمان می کرد که گل نبشته های فراوانی که در زیر لایه های عیلام میانی بدست آمده به زبانی نوشته شده که به صورت آغازین زبان عیلامی بعدی بود.
در فهرست شاهان سومر در سال 2600 و 2550 پ.م به نزاع او و عیلام اشاره شده است که بین النهرینی ها شکست خوردند و پادشاه اور به اسارت در آمد و او را به اوان بردند، احتمالا این شاه عیلامی کوریشک بود که سلسه ای با سه پادشاه بنیان نهاد.
در کل به علت اینکه نمی توانیم هیچ ارتباط روشنی بین مجموعه های پیش از تاریخی فارس، خوزستان و لرستان از یک سو و فرهنگ مادی جدید ایلام از سوی دیگکر نشان دهیم بازنگری کل حوزۀ بخشی از باستان شناسی پیش از دورۀ ایلامی که بعد ها ایلام شد ضرورت دارد.
با توجه به نوسانات اقلیمی و تاثیرات متفاوت انسان بر محیط زیست ، زمین، گیاهان و جانوران این مناطق در عصر پیش از ایلامی تفاوتی زیاد با دوران جدید نداشته و می دنیم مردمی با هویت ایلامی در اینجا زندگی می کردند. به همین سبب اطلاعاتی از منابع جنوب غرب ایران سودمند است.
به نظر دامرو و انگلاند ایلام "شکل اکدی شدۀ واژگان سومری و ایلامی متأثر از elum به معنای بلند بودن است"
در سدۀ 18 ق.م کاتبان سومری و اکدی ایلام را Hatamti نامیدند که hal به معنی سرزمین وtamt به معنی خدای بخشنده می باشد.
مردم ساکن منطقۀ جنوب ایران خود را ایلام نمی نامیند بلکه این نامی است که کاتبان سومری به سرزمین های بلندشرق بین النهرین داده اند و آنجا را سرزمین بلند می خواندند.
نخستین متون ایلامی در بلندیهای استان فارس کشف شده اند. یشترین آثار خط میخی در شهر هخامنشی تخت جمشید و نزدیکی نقش رستم آمده که بعضی به سه زبان بابلی، اکدی و ایلامی ترجمه شده اند.
• ایلام قدیم از 1550_1800 ق.م
• ایلام میانی از 1100_1450 ق.م
• ایلام جدید از 500 _743 ق.م
گرچه از ایلام در اوایل 3000 ق.م در به اصطلاح متون عتیق اورک واقع در جنوب بین النهرین نام برده شده است، ولی تا پیش از نیمه هزارۀ سوم ق.م در گزارشهای تاریخی به روشنی از آن یاد نشده است و در این زمان است که در فهرست شاهان سومری، آن را دشمن دولت شهر سومری کیش خوانده اند.
منطقه ایرانی دیگری به ایلام در منابع گوناگون سومری متعلق به نیمه و اواخر هزارۀ سوم ق.م یاد شده است.
در دوره ای از حدود 2350 تا 2150 ق.م ما هنوز به ایلام تا حد زیادی از نگاه بین النهرینی ها می نگریم. این زمان به قدرت رسیدن سلسه اکد قدیم در جنوب بین النهرین است که سارگون اکدی آن را تاسیس و از پایتختی در مرکز عراق که هنوز شناسایی نشده است فرمانروایی کرد.
حدود 2100 ق.م می توانیم ظهور و پیشرفت فرمانروایی بومی به نام پوزور_ اینشوشینک را نشان دهیم که از زمان فهرست شاهان سومری نخستین فرمانروای ایلامی است که خود به بین النهرین حمله می کند. این موضوع خود موردی برای تشکیل حکومت ثانویه تلقی می شد.
در اینجا به معرفی چند سلسلۀ مهم می پردازیم:
بنابر کشفیات باستان شناسی شروع سلسلۀ اوان در حدود 2700 ق.م و تاریخ انحطاط آن 2200 ق.م می باشد که تاکنون نام 12 نفر از شاهان آن ثبت شده اند.
در یکی از کتیبه های سارگون اکدی آمده است که در حدود 2288 ق.م لوه ایشن هشتمین فرمانروا از سلسه پلی در اوان حکومت می کرد، در این کتیبه از نام نایب السلطنه و فرماندار منطقه ای سخن گفته شده است که نشان می دهد ساختار حکومت عیلام بر اتحاد میان بخش های مختلف پابه ریزی شده بود. طبق کتیبه سارگون لوه ایشن فرزند هیشپ_راتپ ششمین شاه ایلام بوده است.براساس فهرست شاهان عیلام شخصی به نام کیکو-سیو-تمتی بین این پدر و پسر به حکومت رسیده است که احتمالأ برادر لوه ایشن بوده است. در کتیبۀ دوم سارگون از پادشاهی پسر لوه ایشن به نام هیشپ-راتپ ( هم نام پدربزرگ) در ردیف نهم شاهان اوان نام برده شده است.
پادشاه بعدی اوان که از آن نامبرده شده هیت شاه است که نامش در معاهده ای آمده است، این معاهده نخستین مدرک مهم عیلامی است که مابین نرام سین و پادشاه اوان به زبان عیلامی نوشته شده است. دلیل عقد این قرارداد احتمالأ جلوگیری از خطر تهاجم گوتی های شمال عیلام به بین النهرین است. پس از هیت شاه، کوتیک-این-شوشینک در سال 2207ق.م جانشین وی شد. پادشاهی اوان در پی حملۀ گوتیهای زاگرس فروپاشید.
سلسلۀ سیماش در حدود 300 سال از 2200 ق.م تا 1850ق.م بر این منطقه حکومت کرده است و تعداد شاهان آن حدود ده نفر بوده است.
هنگامی که گوتی ها از ارتفاعات زاگرس سرازیر شدند، تا امپراطوری آگاده را ویران سازند، در همسایگی آن ها سیماش که یکی از ایالت های شمالی عیلام بود بر سایر ایالات پیشی گرفت.
برای نخستین بار بعد از سقوط پادشاهی اوان، پادشاهی به نام گیرنم از سلسلۀ سیماش آشکار شد که با ششمین سال حکومت شوسین همزمان است.
در سال 2020 ق.م انپی-لوهن پادشاه سیماش (جانشین گیرنم) به جنوب بین النهرین حمله کرد وی پس از تصرف ادامدون و اوان، توسط ایبی سین دستگیر شد. شهر اور نیز به دست عیلامی ها ویران شد.
پس از هوتران-تمتی، کیندتو(1970_1990 ق.م) به حکومت رسید پس از وی به تخت سیماش نشست. در سال 1945ق.م دن-روهوراتیر جانشین پدرش شد. پس از او در سال 1925ق.م ایندتوی دوم ( آخرین پادشاه سیماش) به پادشاهی رسید
پادشاهی سیماش در حدود 1860 ق.م از میان رفت.
در نیمۀ دوم قرن نوزدهم ق.م سلسلۀ سیماش جای خود را به سلسلۀ جدیدی داد که موسس آن اپرنی نام داشت، فرزند اپرنی به عنوان شاهزادۀ شوش انتخاب شد، به دلیل شهرت وی بیشتر شیلهه را موسس این سلسله می دانند. نفر سوم در تأسیس حکومت جدید، خواهر شیلهه در مقام جد مادری سلسله است.
پس از شیلهه، برادر ات-هوشو به نام شیروکدوه در سال 1800 ق.م ( همزمان با حمورابی) به پادشاهی رسید و برادرش، شیموت-ودتش را به نیابت سلطنت برگزید. شیروکدوه، جدمادری خود را به مقام شاهزاده شوش منصوب کرد، این اولین بار در تاریخ عیلام است که زنی به حکومت می رسد. پس از مرگ این زن، شیروکدوه اول برادرزادۀ خود، سیوه-پلر-هوپک را به عنوان شاهزاده شوش برگزید.
جانشین شیروکدوه، برادرش شیموت- ورتش بود، وی تا 1770 ق.م نیابت سلطنت را داشت. پس از شیموت- ورتش نایب السلطنه وقت، سیوه-پلر-هوپک به پادشاهی عیلام رسید.پس از سیوه-پلر-هوپک ، برادرش کودوزولوش اول در سال 1745 ق.م به پادشاهی رسید، وی فرزند پسر نداشت و بعد از مدتی کوتیر-نهونته به مقام شاهزادگی شوش منصوب شد.پس از مرگ کودوزولوش کوتیر-نهونته در سال 1730 ق.م به حکومت رسید. وی برادرش، لیل-ایر-تش را نایب السلطنه کرد و فرزندش تمتی-اگون را شاهزاده شوش کرد. کوتیر-نهونته در زمان سمسو-ایلون جانشین حمورابی به بابل حمله کرد و پیکرۀ الهۀ باروری و پیروزی را به شوش برد.
پس از درگذشت کوتیر-نهونته برادر وی، لیل-ایرتش به پادشاهی رسید. در سال 1698 ق.م تمتی اگون اول به تخت عیلام نشست.در سال 1685ق.م دن-اولی جانشین تمتی-اگون شد.تمتی-هلکی در سال 1655 ق.م به سمت شاهی رسید. در سال 1650 ق.م حکومت به کوک-نشور دوم رسید.
در سال 1635 ق.م کوتیر-شیلهه اول جانشین کوک نشور دوم شد. در سال 1625 ق.م کوتیر-شیلهه اول جای خود را به تمتی-رپتش داد. در سال 1570 ق.م پلر-ایشن به شاهی رسید. وی عدل و انصاف را در عیلام برقرار کرد. جانشین پلر-ایشن در سال 1545 ق.م کوک-کیروش، آخرین شاه سلسلۀ اپرتی شد.
در یک کتیبۀ اکدی مربوط به قرن 15 ق.م نام کیدینو ( موسس سلسلۀ کیدینویدها ) با عنوان شاه شوش و انشان برده شده است، در کتیبه ها شاه دیگر این سلسله دن-روهوراتیر است. پادشاه بعدی که شهر شوش را به هفت تپه انتقال داد، تپتی- اهر نام داشت که از وی نیز با نام پادشاه شوش و انشان یاد شده است. بعد از تپتی-اهر پادشاهی به هورپتیل واگذار شد، در این زمان شوش مورد حملۀ پادشاه کاسی قرار گرفت، در این جنگ عیلام شکست خورد و شهر توسط کاسی ها تسخیر شد.
پس از شکست هورپتیل قبایل محلی شورش کردند و سلسلۀ جدیدی به نام ایگی هالکیها تاسیس کردند. بنیانگذار واقعی این سلسله پهیر-ایشن یکی از فرزندان ایک-هلکی بود. جانشین پهیر-ایشن برادرش اتر-کیته بود. مرکز حکومت این سلسله در شهر آهیتک قرار داشت. بعد از اتر-کیته فرزندش هومبان-نومن به شاهی رسید، وی کتیبه های زیادی از خود برجای گذاشت و باعث تجدید حیات عیلام شد. بعد از هومبان فرزندش اونتش-گل به پادشاهی رسید، وی با شلمنصر اول همزمان بود. دوران حکومت وی که به مدت بیست سال طول کشید، اوج قدرت عیلام بود.
اونتش-گل شهری به نام دورانتاش بنا نمود و در آن معبد(زیگورات) چغازنبیل را بنا نهاد، این شهر مرکز مذهبی و اقامتگاه اصلی اونتش-گل بود.
ناتوانی و سستی عیلام با عظمت و بزرگی عیلام همزمان است، اونتش-گل از این ضعف استفاده کرد و به بین النهرین هجوم برد و بابل را شکست داد و یک پیکره از خدا به عیلام برد.
پس از اونتش-گل، اونپتر_گل جانشین وی شد که احتمالأ فرزند پهیر_ایشن بوده است، بعد از اونپتر-گل برادرش کیدین-هوتران جانشین وی شد. در این دوران، توکولتی-نینورتای اول پادشاه آشور به عیلام حمله کرد، کیدین-هوتران مقابل آشوریها ایستاد و به جنوب بین النهرین حمله کرد و شهر نیپور و در را تصرف کرد، وی همچنین معبد ا-دیمگل-کلم را ویران کرد.
توکولتی-نینورتای بی درنگ به بازپس گیری مناطق تصرف شده پرداخت، در طی این حمله بود که کیدین-هوتران از صحنه روزگار محو شد و سلسلۀ ایگی هالکی (انشانی) منقرض شد.
پس از کیدین-هوتران، شوتروک نهونته اول پادشاه عیلام شد، پادشاهی وی مقارن با شکوه و بزرگی عیلام بود. شوتروک-نهونته اول در سال 1207 ق.م بر تخت نشست، وی در طول سلطنتش به بابل حمله کرد و آنجا را غارت کرد.
شوتروک-نهونته پس از تسخیر جنوب بین النهرین فرزند خود، کوتیر-نهونته را به فرمانروایی سرزمین های مفتوح در بین النهرین گمارد.پس از مدتی شوتروک نهونته درگذشت و کار را به کوتیر-نهونته واگذار کرد.
جنگ بین بابل و عیلام از سرگرفته شد و سه سال طول کشید تا کوتیر-نهونته موفق شد بابل را به اسارت درآورد، این گونه بود که حکومت کاسی بعد از 400 سال حکومت منقرض شد و بابل خراجگذار عیلام شد.
پس از کوتیر-نهونته برادرش شیلهک-اینشوشینک به سلطنت رسید، وی با حمله به بین النهرین همه دره دجله و ساحل خلیج فارس و سلسله جبال زاگرس را تحت سلطه گرفت و عیلام را به حکومت مقتدری مبدل ساخت.
پس از شیلهک-این-شوشینک، هوتلوتوش-این-شوشینک فرزند وی به شاهی رسید، او در جنگ با بابل شکست خورد. این شکست و مرگ هوتلوتوش برای عیلام پایان استقلال بود. از این پس تا مدتی در عیلام تاریکی وجود دارد.
عیلام جدید شامل سه دوره می باشد که با اعداد به صورت یک، دو، سه نامگذاری می شوند.
از این دوره اطلاعات کمی در دسترس می باشد. در سال 814 ق.م سپاهی از عیلام با حمایت پادشاه بابل به جنگ با آشور پرداختند که در نهایت آشوریها پیروز شدند و بابل و ارتفاعات زاگرس در خوزستان به دست آشور افتاد.
در سال 743ق.م هومبان-نیکش به پادشاهی عیلام رسید و سلسلۀ جدیدی تأسیس کرد. وی در 720 ق.م به جنگ بین النهرین رفت که در نهایت شکست خورد و در سال 717ق.م درگذشت. پس از هومبان برادرزاده اش شوتروک-نهونته دوم به پادشاهی رسید.
در سال 703ق.م دوباره بین عیلام و آشور جنگ در گرفت و عیلام شکست خورد. بعد از این شکست ها شوتروک-نهونته دوم توسط برادرش هلوشو-این-شوشینک از سلطنت خلع شد.
در سال 693ق.م آشور به بابل و عیلام حمله کرد و هلوشو از سلطنت خلع و به جای وی کودو-نهونته به تخت شاهی نشست.
پادشاه بعدی هومبان نیمن بود، وی در سال 691ق.م با اتحاد بابل به آشور حمله کردند و آشور را شکست دادند اما در سال 689ق.م بابل توسط آشور محاصره شد و بعد از مدتی سقوط کرد. پس از این شکست هومبان-نیمن درگذشت و هومبان-هلتش اول جانشین وی شد. وی با بابل رابطه دوستانه داشت. جانشین هومبان-هلتش اول، هومبان-هلتش دوم بود.
هومبان پس از حمله به شمال بابل در سال 675 ق.م درگذشت، جانشین وی اورتک بود، وی آخرین شاه عیلام بود که نامش در سالنامه های بابلی آمده است. اورتک در سال 665ق.م به بابل حمله کرد و به دلیل روبرویی با سپاه آشوربانیپال عقب نشینی کرد. پس از این جنگ اورتک درگذشت.
جانشین اورتک، تپتی-هومبان-این-شوشینک بود، وی با قتل تمام مدعیان، سلطنت خود را تداوم بخشید. در سال 653 ق.م بین عیلام و آشور در جنگی درگرفت که آشور پیروز شد و تپتی-هومبان به قتل رسید. سپس هومبان-نیکش دوم به حکومت رسید. پس از وی برادرش تمریتو به پادشاهی رسید. بعد از تمریتو، ایندبی بی به پادشاهی رسید و پس از تهدید حمله آ شوربانیپال به قتل رسید و حکومت به هومبان-هلتش سوم رسید، که وی نیز در طی حملۀ آشور کشته می شود.
در این دوره که از سال 647 ق.م آغاز می شود سرزمین عیلام تا حمله کوروش به بابل تحت سلطۀ بابل قرار داشت.
در زمانی که تمدن ئسومر در شهر باستانی اروک( وارکا) در منطقه جنوبی بین ئالنهرین شکل گرفته بود، در محدودۀ جنوب غربی ایران نیز به تدریج تمدن دجدیدی پا به عرصۀ ظهور گذاشت ، تمدنئی که خود را به خط میخی هیلتامتی یا هتامتی به معنی سرزمین خدا می نامید. تمدن جدید که بنیانگکذار اولین دولت مرکزی در منطقۀ جنوب غربی ایران بود در طول موجودیت خود از اوایل هزارۀ سوم ق.م تا حدود قرن هفتم ق.م منشأ شکوفایی هنرهای مختلف بود. در منابع بین النهرین، جنوب غرب ایران را از نیمۀ هزارۀ سوم ق.م تا زمان به قدرت رسیدن کوروش هخامنشی سرزمین ایلام خوانده اند. ایلام که مجموعه ای ناهمگون بوده محل زندگی گروه های گوناگون به شمار می آمده است که یکی از پس دیگری درمعرض تهاجمات بین النهرینی ها قرار می گرفته و خود نیز مهاجم بودند. آنها گروهی قومی بودند که از قرار معلوم به وسیلۀ شاهنشاهی پهناور هخامنشی به کلی از بین رفتند. زبان ایلامی ها در اواخهر قرون وسطی و نام ایلام در اواخر 1300م در متون کلیسای نستوری ثبت شده است.
شوش، چغازنبیل، هفت تپه، ملیان، لیان، ارجان، ده نوحریه، گورانگون، کول فره و دیگر سایت های کشف شده از جمله مناطقی هستند که آثار این تمدن در آنها یافته شده است. کشف الواح گلی در شوش نشان داد این تمدن که بعدها ایلام خوانده شد تقریبأ در کنار تمدن پیشرفته سومر وارد دورۀ آغاز ادبیات شده است.
