بقایای مذهب ایلام در محیطی بود که روز به روز بیشتر زرتشتی می شد و ویرانی ایلام همسایه به دست آشوریان شرایطی را به بار آوردکه در آن زرتشتی گری پیشرفت سریعی میان پارسیان یافت.
متن ایلامی کتیبۀ داریوش در بیستون بی تردید اهورامزدا را خدای ایرانیان توصیف کرده و ایلامیان را به نام بدکردارانی که اهورامزدا را نمی پرستند شماتت می کند.
مذهب بومی ایلامیان در منابع دیگر منعکس نشده و فقط بررسی متون باروری تخت جمشید که در آن از چهار خدای ایلامی و چهار خدای دیگر با منشأ نامعلوم نام برده نشان دهندۀ این است که مذهب ایلام در زمان حکومت داریوش جایز شمرده می شد.
همینطور که کوورش به مذهب یهودی و بابلی آزادی هایی داده بود.
استروناخ کورش،کمبوجیه و داریوش را وارث مذهب بین النهرین می داند به علت اینکه آنها به اهمیت میراث ایلامیان واقف بودند.
او در بحث اعمال تدفینی دورۀ هخامنشی می گوید اکثریت تعداد زیادی از جمعیت فارس ایلامی بودند و بنابراین ممنوع بودن تدفین در آنجا برای تحمیل اعمال زرتشتی منطقی نبود.
ایلامی ها قومی بودند که به خدایان متعدد اعتقاد داشتند و تشکیلات وسیعی متشکل از کاهنان و راهبه ها در جهت اجرای روند امور مذهبی و آشنایی مردم ایلام به مذهبشان وجود داشت که در رأس این تشکیلات مذهبی کاهن بزرگی به نام پاشی شو_رابو به خط اکدی قرار داشت.
کاهنان عادی که زیر نظر کاهن بزرگ در معابد مشغول امور مذهبی بودند شاتن نامیده می شدند. کاهنان بعضی اوقات با لباس رسمی و یا برهنه در ماکت های برنزی مراسم نیایش را به جا می آورند.
علاوه بر کاهن بزرگ و کاهنان دیگر تعدادی راهبه نیز در تشکیلات مذهبی ایلامیها مشغول خدمت بودند. راهبه ها علاوه بر حفاظت شبانه از معابد ایلامی خود نیز در اجرای مراسم مذهبی مستقیمأ شرکت می کردند به طوری که آنها نیایشگرانی را که قصد انجام امور مذهبی را داشتند به معبد و به پیش خدایان ایلامی هدایت می کردند. همچنین به دریافت نذورات می پرداختند.
ایلامی ها در بسیاری از کتیبه ها در حال ذبح حیوانات قربانی در مقابل خایان ایلام اند و در بعضی از این مراسم به خواندن سرودهای مذهبی به همراه نواختن موزیک می پرداختند.
در کتیبه ای در جنوب بین النهرین به نام 37 خدای ایلامی اشاره شده است.
مذهب ایلام نکات مشترک و در عین حال ویژگی های کاملأ کتمایز کننده ای با مذهب همسایۀ غربی خود یعنی بین النهرین دارد که این ویژگی ها شامل موارد زیر می باشد:
· احترام خاص برای نیروهای جهان زیرین
· سحر و جادو
· عنصر زن
· پرستش مار
مذهب ایلام در تمام دوران ها جنبه ای جادویی داشته به طوری که حتی آشوری های خونسرد را نیز تحت تأثیر قرار داده بود. برای بین النهرینی ها ایلام همیشه سرزمین ساحران و شیاطین بوده است.
اولین مدرک مکتوبی که در رابطه با مذهب ایلام در دست است کتیبۀ گلی هیتا پادشاه سلسلۀ اوان است که در حدود 2240_2270 ق.م حکومت می کرده است. این کتیبه از شوش بدست آمده و در آن به تعداد زیادی از خدایان ایلامی اشاره شده است. در این کتیبه از 37 خدا به عنوان گواه پیمان بین هیتا شاه اوان و نارامسین شاه اکد اسم برده شده است که از این زمان تا سقوط امپراتوری ایلام در سال 645 ق.م به دست آشوربانیپال، پرستش می شدند.
ایلامیان در دوره های مختلف خدایان متعددی را مورد پرستش قرار می داده اند و گذشته از خدایان یا الهه هایی که ستایش و پرستش آنها جنبۀ رسمی و ملیداشت، رب النوع هایی هم وجود داشتند که به صورت محلی در نقاط مختلف قلمرو ایلامیان مورد ستایش مردم و حاکمان محلی قرار می گرفتند. علاوه بر این خدایان ملی و محلی، ایلامیان خدایان بیگانه ای را هم که از طریق همسایۀ غربی خود یعنی بین النهرین به اشکال مختلف وارد سرزمینشان می شد، مورد پرستش قرار می دادند.
آثار بسیاری از جمله کتیبه ها، نقوش برجسته، مجسمه ها، اثرمهر، تابلت های گلی و آثار معماری وجود دارد که به شناسایی و بررسی مذهب ایلام کمک می کند.
بررسی آثار مذکور نشان می دهد ایلامی ها قومی بودند که به خدایان متعدد اعتقاد داشتند و تشکیلات وسیعی متشکل از کاهنان و راهبه ها در جهت اجرای روند امور مذهبی و آشنایی مردم ایلام به مذهبشان وجود داشت. در رأس این تشکیلات مذهبی کاهن بزرگی به نام پاشی-رابو قرار داشت. وی کلیۀ امور مذهبی را در سراسر کشور ایلام زیر نظر داشت. کاهنان عادی که زیر نظر کاهن بزرگ در معابد مشغول امور مذهبی بودند شاتن نامیده می شدند. در یک مورد نام کاهن دیگری از دربار هانی حاکم محلی آیاپیر به نام کوترشاتن ذکر شده است. وی در نقش برجستۀ کول فره در مقابل آتشدان و جلوهانی پادشاه آیاپیر مشغول انجام مراسم مذهبی همراه قربانی کردن حیوانات برای خدای ایلام است. کاهنان بعضی اوقات با لباس رسمی و یا به صورت برهنه در ماکت برنزی از دورۀ پادشاهی شیلهاک اینشوشیناک مرام نیایش را به جا می آوردند. در بعضی مواقع نیایشگران ایلامی نیز یا با لباس و یا به صورت برهنه در حال نیایش دیده می شوند.علاوه بر کاهن بزرگ و کاهنان دیگر تعدادی راهبه نیز در تشکیلات مذهبی ایلامی ها مشغول خدمت بودند. بر روی کتیبه ای که در هفت تپه کشف شده و مربوط به پادشاهی تپتی آهار است وی راجع به وظایف راهبه ها چنین می گوید:
"وقتی شب درآید چهار راهبه باید وارد معبد شوند. برای آنکه هیچ چیز گرانبهایی را نکنند لنگهای ایشان باید با تسمه محکم بسته شده باشند. ایشان باید زیر پای لاماسو و کاریباتو دراز بکشند. فرماندار، رئیس پلیس، کاهن اعظم، نگهبانان معبد و کاهن معبد باید درب های معبد را به روی آنها مهر کنند.باید چراغها را روشن کنند و وقتی صبح در می رسد از لاماسو و کاریپاتو درخواست حمایت از شاه بکنند. مهرها را بشکنند و به راه خود بروند"
راهبه ها علاوه بر حفاظت شبانه از معابد ایلامی خود نیز در اجرای مراسم مذهبی مستقیمأ شرکت می کردند به طوری که آنها نیایشگرانی را که قصد انجام امور مذهبی را داشتند به معبد و به پیش خدایان ایلامی هدایت می کردند.
علاوه بر این راهبه های ایلامی به دریافت نذورات می پرداختند. در کتیبه ها سخن از دریافت جو و فروش خانه ای به یک تاجر ایلامی است. ما بر روی نقوش برجسته ایلامی که در منطقه آیاپیر هست شاهد صنه های مختلف مذهبی پادشاه ایلامی و سایر اقشار جامعه ایلامی در هزارۀ اول ق.م هستیم. نکتۀ قابل توجه بر روی این نقش برجسته ها این است که ما در هیچ یک از آن ها شاهد حجاری پیکرۀ خدایان ایلام نیستیم.
در همۀ مراسم مذهبی پادشاهان ایلام و نیز مردم ایلام سعی می کنند به نحوی بندگی خود را به پیشگاه خدایان ایلام ابراز کنند. هرکدام از آنها ابنیه و اشیایی را به خدایان خویش اهدا می کنند. مخصوصأ پادشاهان ایلام در ساختن معابد و زیگوراتها سعی و کوشش زیادی کرده و آنها را به خدایان اهدا نموده اند.علاوه بر آنها ایلامیها حیواناتی را نیز به همراه خود به معابد آورده و عرضه می کنند. این حیوانات قربانی شامل بزکوهی،قوچ و بزغاله است.
یکی از نکات مهمی که در بعضی از مراسم مذهبی مخصوصأ مراسم قربانی کردن حیوانات برای خدایان ایلام دیده می شود خواندن سرودهای مذهبی به همراه نواختن موزیک است. بر روی نقش برجسته کول فره ما شاهد گروه نوازندگان ایلامی هستیم، سه نفر نوازنده ایلامی با لباس های بلند مشغول نواختن موزیک با ادوات موسیقی خویش اند. این خود نشاندهدۀ این است که ایلامی ها در مراسم مذهبی خود از ادوات موسیقی استفاده کرده اند.
بررسی آثار مذهبی ایلامی ها نشان می دهد که کاهنان ایلامی فقط در بعضی از مراسم حضور پیدا می کردند مثلأ در یک مراسم مذهبی همراه قربانی برای خدایان ایلامی که در حضور هانی حاکم آیاپیر انجام گرفته کاهن ایلامی کوتیرشاتن شرکت می کند. در مراسم نیایشی که باز هم در حضور هانی در اشکفت سلمان اجرا می شود هیچ کاهنی حضور ندارد فقط در این مراسم نیایش خانوادۀ هانی شرکت دارند.
در هنگام اجرای مراسم قربانی فقط مردان اجازه حضور پیدا می کنند ولی در برپایی نیایش شبیه نیایش اشکفت سلمان علاوه بر مردان، زنان و بچه ها نیز می توانند شرکت کنند.بنا به تصورات مذهبی ایلامی ها خدایان ایلامی به صورت انسان ظاهر می شوند تاج شاخدار یکی از مهمترین علائم الوهیت خدایان است. برروی مهر اشپوم حاکم دیگر ایلام ، تعدادی از خدایان ایلام در مقابل هم دیده می شوند که مشغول رقص مخصوص مذهبی اند.
قدیمی ترین سند مکتوب در مورد مذهب ایلامی ها از حفریات شوش به دست آمده است که مربوط به پادشاهی هیتا می باشد. در این کتیبه یا لوح گلی هیتا شاه ایلامی به خط میخی اسامی 37 خدای ایلامی را بر روی شش ستون در هر دو طرف ذکر کرده و آنها را شاهد پیمان دوستی خود با پادشاه اکد نارامسیس معرفی می کند.
علاوه بر این از خدایان برای سلامتی خود، خانواده و نیز پیشرفت کارهای کشور یاری می طلبد. آنچه درسند اشاره شده در بالا جلب توجه می کند نام پی نین کیر ( الهۀ مادر) است. وجود نام الهۀ مادر در رأس مجمع خدایان ایلام بیانگر ارزش و اهمیت مادر در جامعه ایلامی در اواخر هزارۀ سوم ق.م است. بعد از وی نام هومبان بزرگترین و مهمترین خدای ایلامی و شوهر الهۀ مادر دیده می شود. بنابراین می توان گفت به تصور ایلامیها خدایان می توانستند با هم ازدواج کنند و از آنها صاحب فرزندی شوند که خود او هم میتوانست یکی دیگر از خدایان ایلام شود.
هر چند اطلاعات ما در مورد جشنهایمذهبی ایلامیها بسیار محدود است به نظر می رسد که ایلامی ها جشنهای مذهبی متعددی داشته اند حداقل در بین مدارک باستان شناسی مکشوفه از دو جشن بزرگ مذهبی ایلامی ها سخن گفته شده است. یکی از این جشنها جشن الهۀ نگهبان پایتخت است. در این جشن بزرگ ترین الهۀ ایلام یعنی الهۀ مادر خدایان ایلام مورد تقدس قرار می گرفت. چنین جشنی برای الهۀ کی ری ریشا مادر خدایان منطقۀ سواحل خلیج فارس که بعدأ به شوش مهاجرت می کند نیز برگزار می شد.
در هنگام اجرای مراسم مذهبی حیواناتی از قبیل قوچهای اخته شده قربانی می شدند. حیوانات قربانی قبلأ در باغهای مقدس پرورش می یافتند و هنگام انجام جشنهای مذهبی آنها را شکارچیان شاهی به پایتخت می اوردند تا قربانی کنند.
هرچند ما بر روی آثار ایلامی کمتر به سمبلهای خدایان ایلام برخورد می کنیم اما مار در فرهنگ ایلام نقش ویژه ای دارد، حتی بعضی اوقات انسانهای اساطیری هم با ترکیبی از انسان و مار ظاهر می شوند.
بعضی از پادشاهان ایلام برای اینکه شدت تقدس خود رابه خدایان ایلام نشان دهند اسامی خود را از بین اسامی آنها انتخاب می کردند از جمله کوتیک اینشوشیناک، تپتی هوبان اینشوشیناک، اینداتراینشوشیناک و غیره.
در رابطه با نذوراتی که پادساهان ایلام یا مردم به معابد اهدا می کردند می توان طلا، نقره، باغات، زمین، گندم، اسلحه، زیورآلات، حیوانات، مجسمه ها و بالاتر از همه معابد و زیگوراتها رانام برد.
پادشاهان ایلام برای حفاظت ابنیه و اموال خود از خدایان خویش استمداد می طلبیدند. ایلامیها بر این باور بودند که خدایان آنها قدرت مرموز و فوق طبیعی و اسرارآمیزی به نام کیتین دارند و شاهان ایلام نمایندۀ کیتین هستند.هرکس به آنها بی احترامی کند زندگی خود را از دست خواهد داد.
سومین خدایی که نامش در لوحه گلی مربوط به عقد پیمان اتحاد و دوستی بین هیتا شاه اوان و نارامسین شاه اکد ذکر شده است. این لوحه گلی که از معبد ایشوشیناک در شوش با کاوش های هئیت فرانسوی کشف شده، اکنون در موزه لورپاریس نگهداری می شود و جزو قدیمی ترین اسنادی است که اسم تعدادی از خدایان ایلامی در آن ذکر شده است. آمبا در اصل یک خدای ایلامی نیست بلکه از جمله خدایان اکدی است که در زمان نامعلوم به ایلام نفوذ کرد و مورد پرستش مردم و پادشاه ایلام قرار گرفته است. نام این خدا به غیر از لوحه مذکور در هیچ یک از آثار و مدارک دیگر ایلامی آورده نشده است، به همین جهت به نظر می رسد این خدا که یک خدای بیگانه ایلامی بوده فقط برای مدت محدودی آن هم در هیتا یا سلسلۀ اوان که قدیمی ترین سلسلۀ ایلام است مورد پرستش واقع شده ات.
خدای صیت یا زیت در مجمع خدایان مربوط به دورۀ هیتا در ردیف چهارم قرار دارد و بین خدای آمبا و الهۀ ناهی تی آورده شده است. اطلاعات باقی مانده بر روی آثار و مدارک مکشوفه درباره خدای مذکور منحصر به همین معاهده ایلامی_اکدی است و از انجایی که خدای مذکور جزو خدایان اولیه لوحه مذکور است به همین علت تصور می شود که از جمله خدایان مهم ایلامی بوده است.
بعد از خدای آ.مال یا آمبا خدای نینورتا دومین خدای غیر ایلامی است که نفوذ مذهب همسایه غربی را در بین مردم ایلام مشخص می سازد. این خدا در اصل یک خدای سومری بابلی است و مرکز تقدیسش در شهر نیپور بوده است. نینورتا به زبان سومری به معنی خدای زمین است وی پسر انلیل رب النوع هوا و سرور خدایان و زنش گولا است. وی همچنین خدای باروری گله ها، حاصلخیزی و تکثیر ماهی هاست. تبر با دو سر شیر پشت به هم عنوان سمبل این خدا مشخص گردیده است.
اسم این الهه به صورت های ناریده، نارونته، ناروده و ناروندی نیز آمده است. بر طبق مدارک مکشوفه اولین اطلاع در مورد الهۀ مذکور به زمان حکمرانی ایشپوم در شوش باز می گردد. حکمران مذکور بر طبق این مدارک به افتخار پادشاه اکد مجسمه ای از وی در شوش ساخته و آن را به الهۀ نارونته یا الهۀ پیروزی اهدا نموده است. این الهه در بین النهرین به نام آنونی توم معروف است. نارونته، الهۀ پیروزی ایلام است. در مجمع خدایان آشوری وی به هفتمین خواهر خشمگین و به عبارتی دیگر به خواهر هفتم دیو ابگیشتی معروف است. البته این خدا یا رب النوع در دورۀ بابل قدیم در ایلام به عنوان خدای خوب شناخته می شده است.
هیتا، کوتیک اینشوشیناک و آتاهوشو پادشاهان ایلامی هستند که در آثار به جای گذاشته از الهۀ نارونته سخن گفته و وی را ستایش کرده اند. از دورۀ کوتیک اینشوشیناک دو اثر نفیس کشف شده که چگونگی تقدیس الهۀ نارونته را در بین ایلامی ها نشان می دهد. اثر اول مجسمۀ الهۀ نارونته است که در سال 1904م به وسیلۀ دمرگان در آکروپل شوش کشف گردید. اثر دوم یک جام نقره ای است که در سال 1966م از داخل یک خمرۀ بزرگ سفالی از دهکده حاجی آباد کشف شد.
از آثار فراوانی که تاکنون در رابطه با خدای اینشوشیناک از منطقۀ حکومتی ایلام کشف شده می توان بدین امر پی برد که خدای مذکور محبوب ترین خدای ایلامی ها بوده است. از بدو طلوع قدرت ایلام در جنوب غربی ایران تا سقوط آن در قرن هفتم ق.م اینشوشیناک در مجمع خدایان جای ویژه ای را به خود اختصاص داده است. از خدای مذکور در زبان سومری به نام نین-شوشیناک و در زبان اکدی نین-موش-ارن به معنی خدای شهر شویا آقای شوش یاد شده است.
اولین بار نام این خدا در لوحه گلی مکشوفه از شوش مربوط به پادشاه هیتا آورده شده است. بعد از هیتا پادشاه دیگر سلسلۀ اوان یعنی پوزاینشیشوناک نام خدای مذکور را در هنگام اهدای کلون دری ذکر می کند که برآن صحنه ای به صورت نقش برجسته حجاری شده است، که در این نقش پادشاه مذکور در حالی که زانو زده کلون درازه ای را از جنس درخت سدر و برنز به خدای خود اینشوشیناک اهدا می کند.
