در دنیای امروز، با گسترش فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، اخبار جعلی به‌سرعت در میان مردم پخش می‌شوند. بسیاری از ما بدون آنکه متوجه باشیم، آن‌ها را باور می‌کنیم یا حتی به دیگران منتقل می‌کنیم. اما چرا این‌گونه است؟ چرا با وجود دسترسی به منابع متعدد اطلاعاتی، هنوز هم اخبار نادرست این‌چنین فراگیر می‌شوند؟
یکی از اصلی‌ترین عواملی که باعث میشود اخبار جعلی را باور کنیم، اثر تکرار یا توهم حقیقت (Illusory Truth Effect) است. بر اساس تحقیقات روانشناختی، هرچقدر یک ادعا یا خبر بیشتر تکرار شود، حتی اگر نادرست باشد، احتمال اینکه آن را باور کنیم افزایش می‌یابد.
مثال:
فرض کنید بارها در شبکه‌های اجتماعی می‌بینید که نوشیدن آب داغ در صبح باعث دفع سموم بدن میشود. اگرچه این ادعا از نظر علمی ثابت نشده، اما به دلیل تکرار آن در رسانه‌ها و گروه‌های مختلف، بسیاری از افراد آن را می‌پذیرند.
بررسی‌ها نشان داده‌اند که ذهن ما اطلاعاتی را که قبلاً دیده‌ایم یا شنیده‌ایم، آشنا و در نتیجه معتبرتر در نظر می‌گیرد. به همین دلیل است که بسیاری از شایعات و اخبار جعلی، حتی پس از تکذیب شدن، همچنان باورپذیر می‌مانند.
اخبار جعلی معمولاً به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که احساسات قوی مانند ترس، خشم، تعجب و هیجان را تحریک کنند. این احساسات، ما را وادار می‌کنند که بدون تفکر عمیق، به سرعت به خبر واکنش نشان دهیم و آن را بپذیریم یا به اشتراک بگذاریم.
مثال:
در ابتدای شیوع ویروس کرونا، خبری منتشر شد مبنی بر اینکه "نوشیدن الکل می‌تواند ویروس را از بین ببرد". این خبر، به دلیل ایجاد احساس اضطراب و نیاز فوری به راه‌حل، در میان مردم پخش شد و متأسفانه باعث مسمومیت و حتی مرگ بسیاری از افراد در کشورهای مختلف، از جمله ایران، شد.
تحقیقات روانشناسی نشان می‌دهد که مغز انسان در مواجهه با اخبار استرس‌زا، تمایل دارد که سریع تصمیم بگیرد تا احساس کنترل بر وضعیت داشته باشد. همین امر باعث میشود اطلاعات نادرست، به‌ویژه در شرایط بحرانی، بسیار مورد پذیرش قرار گیرند.
یکی دیگر از دلایلی که باعث میشود اخبار جعلی را باور کنیم، سوگیری تأییدی (Confirmation Bias) است. ما معمولاً اخباری را که با باورها و دیدگاه‌های قبلی‌مان همخوانی دارند، راحت‌تر می‌پذیریم و اطلاعاتی را که مخالف عقایدمان هستند، نادیده می‌گیریم.
مثال:
اگر فردی اعتقاد داشته باشد که "رسانه‌های رسمی همیشه دروغ می‌گویند"، ممکن است هر خبری که از منابع غیررسمی منتشر میشود را درست بداند، حتی اگر آن خبر جعلی باشد. برعکس، کسی که به رسانه‌های دولتی اعتماد دارد، اخبار مخالف را نادیده می‌گیرد.
این پدیده باعث ایجاد حباب‌های اطلاعاتی میشود که در آن افراد فقط اخباری را دریافت می‌کنند که باورهای قبلی آن‌ها را تأیید می‌کنند، بدون آنکه صحت اطلاعات را بررسی کنند.
شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، توییتر و تلگرام، با استفاده از الگوریتم‌های شخصی‌سازی‌شده، محتوایی را به کاربران نمایش می‌دهند که با علایق و دیدگاه‌های آن‌ها سازگار باشد. این سیستم باعث میشود کاربران کمتر با نظرات و اطلاعات مخالف دیدگاه خود مواجه شوند و در نتیجه، باور به اخبار جعلی تقویت شود.
مثال:
اگر شما به محتوای مرتبط با طب سنتی علاقه داشته باشید و به‌طور مرتب پست‌هایی درباره‌ی فواید گیاهان دارویی دنبال کنید، الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی شما را به سمت محتوایی مشابه هدایت می‌کنند. در این شرایط، ممکن است شایعاتی مانند "درمان سرطان با آب لیمو" را بدون بررسی علمی بپذیرید، چرا که تمام محتوایی که به شما نمایش داده میشود، این ایده را تقویت می‌کند.
مطالعات جهانی نشان می‌دهند که حدود ۵۸٪ از مردم دنیا اخبار جعلی را حداقل یک بار باور کرده‌اند. این رقم در کشورهای مختلف متفاوت است، اما نشان‌دهنده‌ی شیوع گسترده‌ی این مشکل است.
آمار جهانی:
آمار ایران:
برای مقابله با اخبار جعلی، باید تفکر نقادانه را در خود تقویت کنیم و هر خبری را قبل از باور کردن و به اشتراک گذاشتن، از نظر منابع و اعتبار بررسی کنیم. برخی نکات کلیدی:
بررسی منبع خبر: آیا خبر از یک رسانه معتبر نقل شده یا از یک صفحه ناشناس در شبکه‌های اجتماعی؟
بررسی صحت اطلاعات: جستجو کنید و ببینید آیا منابع رسمی یا مقالات علمی این ادعا را تأیید کرده‌اند یا نه. پرهیز از واکنش احساسی سریع: اگر خبری احساسات شما را تحریک کرد، قبل از اشتراک‌گذاری، چند دقیقه صبر کنید و اطلاعات بیشتری کسب کنید.
خروج از حباب اطلاعاتی: منابع مختلف خبری را دنبال کنید و فقط به یک نوع رسانه اعتماد نکنید.
اگر اقدامی در مقابل این طوفان اطلاعات انجام ندیم همانند عموم نتنها از اهداف اصلی دور میشویم بلکه زندگی و وقتتمان بازیچه رسانه ها میشود.
در خصوص مقوله تکرار - تحریک احساسات - تایید باور های قبلی در ذهنتون میتونید چندین مثال بزنید که در دام این مثلث رسانه ای افتادید ؟ اگر نه که بدونید که در این سیکل هنوز زندانی هستید و احتمالا تا آخر عمر زندانی باقی خواهید موند .
