اگر از شما پرسیده شود «در روز چقدر آب مصرف می‌کنید؟» چه پاسخی به آن می‌دهید؟ احتمالاً شما هم مثل بسیاری از افراد میزان آبی که در روز برای خوردن و آشامیدن و شستن و تمیزکردن استفاده می‌کنید را ذهنی جمع می‌زنید و اعلام می‌کنید چیزی حدود صد، صد و پنجاه لیتر در روز مصرف دارید و به خیال خودتان هم کم‌مصرفید. اما حتی اگر فرض کنیم محاسباتی که انجام داده‌اید هم درست است، شما فقط میزان آبی که مستقیماً مصرف می‌کنید را محاسبه کرده‌اید. حواستان هست برای تولید همین گوشی یا کاغذی که الان در دست دارید و به وسیله آن این کلمات را می‌خوانید، چه میزان آب مصرف شده است؟ بله، تقریباً همه کارهایی که ما در روز در حال استفاده هستیم، حتی اگر ظاهر خشکی داشته باشند و مثل ساقه طلایی کویری باشد، باز هم مقدار زیادی آب، به‌صورت مجازی مصرف کرده است.
مفهوم آب مجازی اولین‌بار توسط جان آنتونی آلن، جغرافی‌دان بریتانیایی، در دهه ۹۰ مطرح شد و در سال ۲۰۰۸ هم به دلیل ابداع همین مفهوم، برندهٔ جایزهٔ آب استکهلم شد. آبی که در فرایند تولید یک محصول صنعتی یا کشاورزی استفاده می‌شود و به‌صورت مستقیم در محصول نهایی دیده نمی‌شود، همان آب مجازی است. به‌عنوان‌مثال برای تولید یک کیلوگرم برنجی که میهمان همیشگی سفرهٔ ما ایرانیان است، با درنظرگرفتن روش آبیاری و شرایط اقلیمی، حدود ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ لیتر آب از کاشت تا برداشت و فراوری برنج مصرف می‌شود، یا برای تولید یک تیشرت نخی آستین‌کوتاه حدود ۳۰۰۰ لیتر آب نیاز است تا کشت پنبه و دوخت لباس آن انجام شود.
طبیعتاً کشورها هم باتوجه‌به شرایط اقتصادی و محیطی‌شان، باتوجه‌به مفهوم آب مجازی، سیاست‌هایی برنامه‌ریزی می‌کنند، مثل حرکت از کشت محصولاتی که آب مجازی زیادی مصرف می‌کنند به کمتر. وضع کشور ما هم خیلی خوب نیست. برای لمس عمق این مسئله، در کنار کم‌آبی و خشک بودن ایران، کاشت هندوانه را در نظر بگیرید که هر کیلوگرم از آن ۳۰۰ لیتر آب مجازی مصرف می‌کند. نقطه حساستر این است که این محصول غالباً صادر می‌شود و ایران در رتبهٔ چهارم صادرات هندوانه در جهان است، یعنی کشوری که درگیر مشکل بی‌آبی است، آب صادر می‌کند! تازه گاهی هم به دلیل عدم صدور مجوز یا مشکلات دیگر همین هندوانه‌ها در مرزها برگشت می‌خورند و خراب می‌شوند.
حالا شاید بگویید این موضوعات به ما شریفی‌ها چه ارتباطی دارد؟ برای اینکه ارتباطش را نشان دهیم بیایید با بی‌رحمی یک محاسبه سرانگشتی بکنیم: یک شریفی در طول یک روز خود حدوداً چه میزان آب مصرف می‌کند؟ در انتها محصولات را باتوجه‌به میزان عمر مصرفی که دارند دسته‌بندی می‌کنیم و میانگین میزان مصرف آب در طول روز یک شریفی مشخص می‌شود.
دانشجویی را در نظر بگیرید ترم پنجم تحصیلش است، صبح با زنگ خوردن موبایل آیفون شانزدهش که اندازه یک استخر کوچک آب مجازی مصرف کرده، از خواب بیدار می‌شود. با خود دودوتاچهارتایی می‌کند که ببیند فرصت غیبتی برایش باقی‌مانده یا باید به گرانش تختخواب غلبه کند. بعد از اینکه متوجه می‌شود چیزی تا حذف شدن از درس باقی نمانده، مجبور می‌شود از شدت علاقه به درس عزمش را جزم کند و برود آبی به سروصورتش بزند. یک لیوان چایی شیرین آماده می‌کند و چندتکه نان، شکلات صبحانه فرمند و کره شَکِلّی را از یخچال بیرون می‌آورد و جمعاً ۱۲۰۰ لیتر آب مجازی سر سفره‌اش حاضر می‌کند. به سراغ کمد لباس‌هایش می‌رود و از بین آن همه تنوع لباس که هر کدام از ۲۰۰۰ تا ۸۰۰۰ لیتر آب مجازی مصرف کرده‌اند، یک لباس حراست پسند انتخاب می‌کند. قبل از بیرون رفتن از اتاق ایرپادش که ۲۰۰۰ لیتر و اپل‌واچی که ۱۰۰۰ لیتر آب مجازی صرفش شده بر می‌دارد تا در راه پادکستی گوش دهد و از وقتش استفاده کند. برای روشن ماندن در کلاس، به شریف پلاس می‌رود و یک قهوه با ۱۴۰ لیتر آب مجازی خریداری می‌کند. با استفاده از سه چهار برگ کاغذ جزوه، ۱۰ لیتر آب مجازی دیگر هم مصرف می‌کند، به نظرم این مورد آخر اضافه بود و باید جزوه را از بقیه جزوه‌نویسان می‌گرفت. سر ظهر هم با خستگی و کوفتگی و تحمل صداهای قاروقوری که گرسنگی‌اش را یادآوری می‌کند، به سلف می‌رود و با هر لقمه غذایی که می‌خورد مقدار زیادی آب مجازی می‌نوشد، در نهایت ۱۵۰۰ لیتر آب مجازی در سلف مصرف می‌شود. ظرف یکبار مصرفی که ۴ لیتر آب مصرف کرده می‌خرد تا غذای دوستش که صبح در مبارزه با گرانش تختخواب شکست خورد را هم بگیرد و به خوابگاه ببرد. بعد ناهار هم که کی درس می‌خواند، در یک دورهمی دوستانه کف دانشکده با دوستانش خوش‌وبش می‌کند و موبایلش را به Net2 وصل می‌کند تا قسمت بعدی سریال موردعلاقه‌اش را دانلود کند، محاسبه این مقدار آب مجازی سخت بود و از خیرش گذشتیم. کمی بعد به کتابخانه می‌رود و با مک‌بوکش که با ۱۵۰۰۰ لیتر آب مجازی تولید شده، کارهایش را انجام دهد. با اتمام روز به خوابگاه برمی‌گردد و برای رفع خستگی به دوش آب گرم پناه می‌برد. این دوش ساده 10 دقیقه‌ای می‌تواند نزدیک به 120 لیتر آب مصرف کند.
برای اینکه مصارف مختلف و این دانشجو را در نگاه بررسی کنیم و جدول‌هایی از محصولات مصرفی یک دانشجوی شریفی را هم آورده‌ایم تا ببینیم در نهایت ما چقدر آب مجازی مصرف می‌کنیم.
شاید حداقل بخشی از زندگی ما شبیه همین دانشجو باشد، هر کدام از ما تقریباً به همین میزان آب مجازی مصرف می‌کنیم. تا حدی هم نمی‌توان جلوی این مصرف زیاد را گرفت، اشکالی هم ندارد، اما باید از مصرفی که بیش از نیاز واقعی ماست و به سمت مصرف‌گرایی یا تجملات حرکت می‌کند را خودمان بگیریم. هرروز با یک لباس جدید در دانشگاه حاضر شدن و گوشی آخرین مدل خریدن و حرکت همراه با جدیدترین مد روز همان چیزی است که در این میان به صورت اضافی بیشترین آب‌های مجازی را مصرف می‌کنند و باید از زندگی‌مان حذف شوند.
صدف زینل‌پور | ۱۴۰۲ ارشد مهندسی شیمی و نفت
