هفته قبل که از آسمان‌مان بادمجان بارید، چند روز پیش از آن هم که تهران را قرنطینه کردند، هفته قبل‌ترش هم که خبر از نابودی همه‌مان با یک شهاب‌سنگ دادند، نصف مسئولین مملکتی و هنرمندان و ورزشکاران هم که تا امروز کرونا گرفته‌اند. همین است دیگر؛ هرچه بیشتر بچرخید، بیشتر از این خبرها به چشم و گوش‌تان می‌خورد.
با چند نفر از تحریریه روزنامه که تجربه کار خبر داشتند مشورت کردیم و گفتیم یک‌سری نکات و توصیه‌هایی را آماده کنیم که با استفاده از آنها بشود اخبار جعلی و شایعه را از اخبار معتبر و موثق تمیز داد. این هم حاصل توفان فکری ما؛ شما هم چیزی به ذهن‌تان می‌رسد، بهمان بگویید.
اول از همه اخبار را از منابع معتبر دنبال کنید. منبع معتبر یعنی رسانه‌ای که در قبال مخاطب و محتوایش مسئولیت حقوقی، اخلاقی و اجتماعی دارد. البته لزومی ندارد حتما یک خبرگزاری رسمی منبع معتبر باشد ولی معمولا کانال‌ها و صفحات شبکه‌های اجتماعی که به صورت ناشناس اداره می‌شوند، می‌توانند منبع اخبار جعلی و شایعات دهان‌پرکن باشند.
کلیدواژه‌هایی مثل منبع آگاه، منبع مطلع، یک مقام مسئول، جمعی از استادان، گروهی از پژوهشگران و ... باید شاخک‌هایتان را تیز کند که احتمالا پای خبری جعلی یا یک شایعه در میان است. منبع نامشخص خبر را از اعتبار ساقط می‌کند.
با دیدن کلیدواژه‌های فورا، خواهشا برای همه بفرستید، توجه توجه و ... در ابتدای خبر پایتان را یک قدم عقب بکشید. خبر اگر مهم و معتبر باشد، نیازی به این لفاظی‌ها ندارد که روی مغز و اعصاب‌مان راه برود.
اگر خبر دارای فیلم یا صوت است، لزوما به متنی که به پیوست آن آمده اعتماد نکنید؛ ممکن است کلا متن و فیلم یا صوت در دو جهان موازی سیر کنند. برای اطمینان بیشتر بهتر است فیلم یا صوت را ببینید و بشنوید.
اگر خبری که می‌بینید، دارای لینکی است که به آن ارجاع داده، آن لینک را بررسی کنید. استفاده از لینک‌های ساختگی و نامربوط دست شایعه و خبر جعلی را رو می‌کند.
اگر در خبر به مصاحبه فلان فرد آگاه یا مسئول با بهمان رسانه معتبر اشاره شده، به سادگی سراغ آن رسانه بروید و با یک جست‌وجوی ساده اولا از انجام مصاحبه مطمئن شوید و ثانیا از صحت ادعای مطرح‌شده در خبر مشکوک.
تقطیع و ما ادارک ما تقطیع! اگر به نظرتان حرف‌هایی که در صوت یا فیلم وجود دارد، خیلی عجیب است، یکی از احتمال‌ها می‌تواند تقطیع باشد. بروید و نسخه کامل‌تر یا چند دقیقه این‌ور و آن‌ور فیلم یا صوت موردنظر را هم بررسی کنید. تقطیع قدرتش را دارد که شب را روز کند و ماست را سیاه.
تاریخ انتشار خبر در رسانه‌ها را بررسی کنید؛ ممکن است یک خبر مربوط به سال‌ها قبل باشد و اصلا دخلی به امروز روز ما نداشته باشد.
شبکه‌های اجتماعی به ویژه توییتر پر است از کاربران تقلبی که گاه با نام مسئولین حاضر فعالیت می‌کنند. به جز اسم، آی‌دی آنها و برخی از دیگر توییت‌هایشان را حتما بررسی کنید. تیک آبی اصالت هم می‌تواند بهتان کمک کند.
خیلی از کانال‌ها و صفحات شبکه‌های اجتماعی به نام نهادهای دولتی و غیردولتی فعالیت می‌کنند ولی ارتباط سازمانی با آنها ندارند. وب‌سایت رسمی یک مجموعه معتبرترین مرجعی است که می‌تواند سایر کانال‌های ارتباطی آن مجموعه را هم معرفی کند.
وب‌سایت‌ها و کانال‌هایی ساخته‌شده‌اند برای رصد اخبار و شناختن اخبار جعلی. بد نیست خبرهایی را که به دست‌تان می‌رسد، با این کانال‌ها و وب‌سایت‌ها چک کنید. مثلا جواد دلیری، سردبیر روزنامه ایران کانال اخبار جعلی را برای همین کار راه انداخته است.
تیتر و عنوان خبرهای مشکوک را گوگل کنید. خبرهای موثق معمولا در چند رسانه بازنشر شده‌اند و جست‌وجوی گوگل، این موضوع را برای شما روشن می‌کند. تکذیبیه خبرهای جعلی و دروغین هم معمولا از سوی رسانه‌های رسمی منتشر می‌شود و جست‌وجو در گوگل، این تکذیبیه‌ها را نشان‌تان می‌دهد.
تیتر بعضی وقت‌ها دزد است! هیچ تیتری تمام و کمال گویای اصل یک خبر نیست. پس به هیچ وجه به خواندن تیترها اکتفا نکنید.
در شبکه‌های اجتماعی فقط به حساب‌های کاربری حقیقی و رسمی توجه کنید. در توییتر چنانچه یک خبر یا فیلم از سوی افراد معتبر بازنشر شد، قابل اعتناست. برخی از افراد موثق عبارت‌اند از حساب‌های کاربری دارای تیک آبی، خبرنگارهای رسانه‌های مشخص و معتبر، برخی دانشجوها و برخی نهادها.
خبرگزاری‌ها عمدتا در انتشار اخبار سوگیری دارند؛ بهتر است حداقل یک خبر را از دو خبرگزاری با سوگیری متفاوت بخوانید تا واقعیت ماجرا بهتر برایتان روشن شود.
تعداد مخاطب و بیننده یک مطلب اگرچه چیزی را ثابت نمی‌کند اما اطمینان‌بخش خوبی است از اینکه احتمال بیش‌تری دارد پیش از شما افرادی صحت محتوا را بررسی کرده باشند.
اگر خبر به صورت عکس بود، حتما آن عکس را در گوگل جست‌وجو کنید تا مطمئن شوید که متعلق به همین زمان و همین موضوع است و از آن سوءاستفاده نشده است.
خبرهای بین‌المللی و مهم‌تر را به زبان انگلیسی نیز جست‌وجو کنید تا از وجود منابع مطمئن در سطح بین‌المللی آگاه شوید.
کارنامه افرادی که خود را در اخبار صاحب‌نظر معرفی می‌کنند بررسی کنید. صرف گفته یک نفر نمی‌شود فرض کرد که او دانشمندی حاذق و با سابقه بسیار است. در موارد ادعاهای علمی می‌توانید نام پژوهشگر یا پژوهش مدنظر را در سرویس‌های جست‌وجوی علمی بجویید.
اخبار غلط می‌توانند سرشار از واژه‌های تخصصی رشته مد نظر باشند که به درستی هم به کار گرفته شده‌اند. صرف اینکه نویسنده از اصطلاحاتی علمی (به‌ویژه به زبان انگلیسی) استفاده می‌کند، بیانگر صحت گفته او نیست. پیش‌فرض‌های او در استدلال یا خود روند استدلال وی ممکن است مملو از اشتباهات علمی باشد.
