درحالی‌که چند هفته پیش و به واسطه اهانت نشریه فرانسوی به ساحت پیامبر(ص) جوامع اسلامی به صورت خودجوش به‌پاخاسته و با تظاهرات، تحریم کالاهای فرانسوی و... این حرکت را محکوم کردند، در جامعه ایران هیچ حرکت فراگیر و گسترده‌ای صورت نگرفت. در حقیقت سال‌هاست که در وقایع این‌چنینی، جامعه دینی ایران که زمانی پیشرو در چنین پویش‌هایی بود، به نوعی رخوت و انفعال گرفتار آمد. اما چرا؟
انسان‌ها به دو طریق در مقابل عفونت‌ها از خودشان دفاع می‌کنند: گلبول‌های سفید که مکانیسم دفاعی طبیعی بدن انسان‌اند و آنتی‌بیوتیک‌ها. هنگامی که گلبول‌های سفید در برابر برخی عفونت‌ها ناتوان می‌شوند، آنتی‌بیوتیک‌ها، به عنوان داروهایی مکمل، به کمک‌شان می‌آیند. مصرف نابه‌جای آنتی‌بیوتیک اما، به نقض غرض می‌انجامد و گلبول‌های سفید را تنبل و سیستم دفاعی بدن را مختل می‌کند؛ به عبارت دیگر با کاهش حساسیت این گلبول‌ها درمقابل عفونت، توان عکس‌العمل در برابر ویروس‌های ساده نیز از آن‌ها گرفته می‌شود.
جامعه ایران، همواره جامعه‌ای حق‌طلب بوده. حق‌طلبی و ظلم‌ستیزیِ تنیده‌شده در فرهنگ ایرانی، آموزه‌های اسلام و به‌خصوص فرهنگ عاشورا باعث شده جامعه ما مستقل از حکومت‌ها و به صورت خودتنظیم (مثل گلبول‌های سفید)، پیشرو در حرکت‌های حق‌طلبانه باشد. ظرفیت تشکیل حکومت دینی در ایران، می‌توانست (و می‌تواند) به مثابه آنتی‌بیوتیک، در مواقع ویژه، با حضوری «محدود» اما «موثر»، ادامه حیات حق‌طلبانه جامعه را تسهیل کند اما استفاده بیش از حد از ظرفیتِ دولت، در اِعمال تنظیمات دینی (همانند استفاده نامتعارف از آنتی‌بیوتیک‌ها)، جامعه را دچار نوعی آنومی کرده و در حیات دینی آن اختلال ایجاد کرده است. مساجد، خانواده‌ها، گروه‌های دوستی و محله‌ای و... که تا پیش از این نقشی مهم در هدایت دینی و اجتماعی افراد داشتند، روز به روز از اثرگذاری‌شان کاسته شد و جای‌شان را به ارگان‌های رسمی و ناکارآمدتر دادند. با انتقال مسئولیت از این مجموعه‌های مردمی به حاکمیت، تا حد ملموسی پویایی و نشاط از حیات دینی جامعه گرفته و به قعودی که این‌روزها می‌بینیم دچار شده است (همانند بی‌اثرشدن گلبول‌های سفید دراثر استفاده نامتعارف از آنتی‌بیوتیک‌ها) و البته سعی می‌شود جای این انفعال با فربه‌کردن مناسک پر شود که مشخصا بینشی اشتباه است.
الگوی مطلوب، نه عرفی شدنِ حاکمیت و خنثی بودنِ آن نسبت به امور دینی و اجتماعی‌ست و نه تصدی‌گری کامل به دست او. الگویی که باید در نوشته‌ای دیگر به شرحش پرداخت.
محمدتقی ضرغام افشار
