گفتگو با دکتر محمد فخارزاده، درباره طرح تکریم استعدادهای درخشان شریف
دانشگاه شریف معدل طلا، نقره و برنز است؛ دانشجویان برتر کنکور سراسری و مدال‌آوران المپیاد با انگیزه‌های مختلفی در مقطع کارشناسی وارد این دانشگاه می‌شوند؛ به‌زودی هم تعداد زیادی از آنها دوباره سر از شریف در می‌آورند و باید کم‌کم منتظر ورود آنها باشیم. این مسئله نباید باعث شود به دانشگاه خود مغرور شویم و فکر کنیم در بهترین شرایط قرار داریم. سؤال اصلی در این است که چند نفر از آنها تا مقاطع بالاتر هم در شریف باقی می‌مانند؟ دانشگاه برای این دانشجویان چه طرح و برنامه‌ای دارد؟ وقتی چنین سؤالاتی را با مسئولان دانشگاه در میان می‌گذاریم، پاسخ آنها «طرح تاد» است، طرح تکریم استعدادهای درخشان. برای همین گفتگویی با دکتر محمد فخارزاده، مدیر دفتر استعدادهای درخشان دانشگاه و عضو هیئت‌علمی دانشکده برق ترتیب دادیم تا از جزئیات این طرح که قرار است به‌زودی در شریف اجرا شود سر در بیاوریم.
سؤال: تاریخچه طرح‌های حمایتی از نخبگان به چه زمانی برمی‌گردد؟
بیش از بیست سال قبل، در زمان ریاست دکتر سهراب‌پور بود که دفتر استعدادهای درخشان در دانشگاه شکل گرفت. هدف تشکیل دفتر این بود که شرایطی را فراهم کنیم تا دانشجویان بتوانند برای ادامه تحصیل بدون کنکور در دانشگاه بمانند. بحث کردیت هم از اینجا شروع شد. آن زمان نگاه‌ها به استعدادهای درخشان حمایت‌آمیز بود؛ اما با گذر زمان دلایل مختلف باعث شد استعدادهای درخشان تبدیل شود به نهادی که فقط پذیرش بدون آزمون کنکور را مدیریت می‌کند و البته بودجۀ مشخصی هم ندارد! مثلاً اگر ۱۰۰۰ نفر با کنکور وارد ارشد می‌شوند دفتر استعدادهای درخشان هم بر اساس سوابق تحصیلی دانشجویان، حدود ۴۰۰ نفر را بدون آزمون برای ورود به ارشد معرفی می‌کند که ۶۶ درصد آنها می توانند از دانشگاه شریف باشند. سال ۱۴۰۲، ۲۹۵ نفر بدون آزمون وارد دوره ارشد شدند که از این تعداد فقط ۱۰۴ نفر دورۀ کارشناسی را در شریف بوده‌اند. با احتساب ورودی‌ها از طریق آزمون درصد کلی دانشجویان ارشد که کارشناسی را در شریف بوده‌اند به حدود ۲۵ درصد می‌رسد.
سؤال: طرح تاد چه زمانی کلید خورد؟
در تیر ۱۴۰۱ بعد از قبول مسئولیت دفتر استعدادهای از طرف هیئت‌رئیسه دانشگاه از ما خواسته شد طرحی برای تشویق دانشجویان به ادامه تحصیل در دانشگاه شریف تهیه کنیم. براین‌اساس طرح تاد تهیه شد. تاد مخفف تکریم استعدادهای درخشان است. این طرح دو هدف‌گذاری مشخص دارد که طی یک دوره ۱۰ساله: اول، به جایی برسیم که چهل درصد از ورودی‌های ارشد از شریف باشند و دوم، صد نفر از ورودی‌های دکتری از دوره کارشناسی در شریف مانده باشند.
برای رسیدن به این اهداف، نیاز به تعریف دو نوع اقدامات ملی و محلی داریم.
اقدامات ملی
این بخش مهم‌تر است. حاکمیت باید برای کسانی که رفتند و قصد برگشت دارند، شرایط بازگشت را فراهم کند و برای آنهایی که قصد ماندن دارند، شرایط ماندن را. در این راستا پیشنهاد می‌شود ۴ اقدام اصلی انجام بگیرد:
۱- شایسته‌سالاری در عمل: باید برای کسانی که شایستگی علمی و عملی دارند شغل مناسب فراهم شود و امکان رشد خود را در جامعه حس کنند. در واقع شرایطی به وجود بیاید که استعدادهای برتر بتوانند در رده‌های بالای مدیریت کشور و تولید فناوری حضور فعال و مولد داشته باشند.
۲- امنیت اقتصادی: وقتی در کشور امنیت اقتصادی وجود ندارد، سرمایه و اندوخته افراد آب می‌شود. تورم و عدم ثبات برنامه‌ریزی برای آینده، تشکیل خانواده، خرید خانه و... را به یک رؤیای دشوار تبدیل می‌کند.
۳- آزادی بیان امنیت سیاسی و اجتماعی: شرایط انتقاد از سمت حاکمیت باید فراهم شود تا دانشجو بدون ترس و لکنت بتواند انتقاد کند. اگر حاکمیت به انتقاد او بها دهد، دانشجو بانشاط و فعال می‌شود و احساس می کند که حضورش مفید است.
۴- تعامل با جهان پیشرفته: مشارکت در پروژه‌های جهانی، به‌خصوص در علوم پایه و ایجاد مراکز تحقیقاتی شرکت‌های بزرگ در داخل کشور مثل گوگل، اینتل، سامسونگ. فرض کنید گوگل در ایران مرکزی داشته باشد خب دانشجو با خودش می‌گوید: هم از مزایای زندگی در ایران استفاده می کنم و هم در یک شرکت معتبر جهانی کار می کنم و حقوق بالا می گیرم. دیگر چرا برای کار در شرکت گوگل از ایران خارج شود؟
از طرفی باید نخبگان در کنفرانس‌ها و نمایشگاه‌های مهم بین‌المللی شرکت کنند. ما در شریف حدود ۴۰۰ نفر عضو هیئت‌علمی داریم؛ ثبت‌نام و شرکت در یک کنفرانس معتبر حدود ۲۰۰۰ دلار هزینه دارد اگر سالیانه یک میلیون دلار در شریف بودجه داشته باشیم همه اعضای هیئت‌علمی و ۱۰۰ نفر از دانشجویان ما هر سال می‌توانند در یک کنفرانس و یا نمایشگاه مهم بین‌المللی شرکت کنند. یک اقدام دیگر در راستای تعامل با جهان این است که شرایطی را فراهم آوریم که دانشمندان برجسته، مثل برندگان جایزه نوبل و فیلدز یا فناوران مهم به کشور رفت‌وآمد داشته باشند و در دانشگاههای برتر سخنرانی کنند. کمااینکه قبلاً هم این اتفاق رخ‌داده.
یک اقدام مفید دیگر هم این است که با کشورهای پیشرفته برنامه تبادل دانشجو (exchange) داشته باشیم. تعدادی از دانشجویان ما مدتی از تحصیل شان را در یک دانشگاه خارجی درس بخوانند و بعد برگردند و به کشور خدمت کنند.
اقدامات محلی
یک سری اقدامات محلی هم وجود دارد که خود دانشگاه می‌تواند برای خدمت‌رسانی بهتر به بچه‌های شریف انجام دهد.
سؤال: بنظرتان اینکه فقط برای تعداد محدودی از دانشجویان دانشگاه امتیازات خوبی در نظر بگیریم و تعداد زیادی را کنار بگذاریم، با عدالت آموزشی سازگار است؟
اقدامات ما دو نوع است:
۱- اقدامات همگانی: مانند بازدیدها و سخنرانی‌ها که بالقوه همه می توانند شرکت کنند. وقتی قطار دانشگاه پیش برود هر کس سوار قطار باشد همه جلو می‌روند پس باید تلاش کنیم این قطار با سرعت خوبی راه بیفتد.
۲- اقدامات خاص: دانشجویی که ظرفیت و توانایی خاصی دارد را باید بها داد. اگر ما این کار را نکنیم دانشگاههای خارج این کار را می کنند. الان موضوع رقابت است نه عدالت! طبیعتاً آن دانشجوی ارشد یا دکترا که روی نیازهای کشور کار می‌کند باید حمایت شود که بر همین اساس استعدادهای درخشان و طرح تاد شکل گرفتند. از این عزیزانی که شریف نمی‌مانند و خارج می‌روند، تعداد خوبی اگر مشکل مالی نداشته باشند در کشور می‌مانند.
اقدامات محلی هم دو راهبرد دارد:
۱- اقدامات مشترک برای همه دانشگاه و ۲- اقدامات منحصر به هر مقطع.
اقدامات مشترک برای همه دانشگاه
یک سری اقدامات مشترک را می‌توان برای دانشگاه تعریف کرد:
۱- افزایش تاب‌آوری دانشجویان و اساتید: در دانشگاه و در جامعه اخبار ناامیدکننده زیادی داریم که می‌تواند نگاه بچه‌ها را به کشور منفی کند؛ متأسفانه اصطلاحاتی مثل جبر جغرافیایی در میان آنها رایج است. این خاک چند هزار سال سابقه دارد و خیلی مهم است که بچه‌های ما با قله‌های فرهنگی، علمی و تاریخی کشور آشنا شوند تا روحیه مهر به میهن و امید به پیشرفت در بچه‌ها شکل بگیرد؛ درعین‌حال ادامه تحصیل درصدی از دانشجویان در خارج از کشور در نگاه کلان برای کشور هم مفید است. همین دانشجویی که می خواهد در سن ۲۲ سالگی با مهاجرت وارد یک محیط جدید شود باید با آسیب‌های فرهنگی مهاجرت هم آشنا بشود تا این شوک فرهنگی (Cultural Shock) به او آسیبی وارد نکند.
۲- آشنایی دانشجویان با دستاوردهای کشور و دانشگاه: می‌توانیم در قالب اردو دانشجویان را به بازدید از صنایع و قطب‌های فرهنگی کشور دعوت کنیم. مانند بازدید از کارخانه‌ها بزرگ، پتروشیمی‌ها و نیز بازدید از اماکن تاریخی مثل شوش، تخت‌جمشید، و جاذبه‌های منحصربه‌فرد مثل جزیره هرمز و... و نیز با کمک پارک علم و فناوری شرکت‌های موفق برخاسته از دانشگاه را به دانشجویان معرفی کنیم.
۳- حضور سرآمدان در دانشگاه: دعوت از سرآمدان علمی، کارآفرینان، فناوران موفق، ادبا و هنرمندان به دانشگاه. پیشنهاد ما این است هر ماه یک‌بار این برنامه در دانشگاه یک شخصیت برجسته حضور پیدا کند. وقتی در دانشگاه واترلو بودم، یک روز بیل گیتس به دانشگاه دعوت شده بود؛ یادم می‌آید آن روز به همه پیتزا دادند. بیل گیتس در آن روز با دانشگاه قرارداد بست که فارغ‌التحصیلان واترلو می‌توانند در مایکروسافت دوره کوآپ بگذرانند و بعد از فارغ‌التحصیلی مشغول به کار شوند.
۴- افزایش تسهیلات پذیرش بدون آزمون به‌خصوص در مقطع دکترا و تسهیل شرایط کردیت ارشد.
۵- حمایت مالی هدفمند: پیشنهاد می شود برای انتخاب موضوع پایان‌نامه و رساله که در راستای حل مشکلات و نیازهای کشور باشد مشوق قرار دهیم. برای استفاده از شبکه آزمایشگاهی و پردازشی سریع تسهیلاتی قرار دهیم و همچنین برای توانمندسازی آموزشی مهارتی، به دانشجویان کمک‌هزینه پرداخت کنیم.
اقدامات منحصر به هر مقطع
همانطور که گفتم برای هر مقطع هم اقدامات خاصی تعریف شده است و به صورت ویژه کارهایی باید انجام داد. این‌ها را هم یک توضیحی بدهم.
اقدامات خاص دوره کارشناسی
برای مقطع کارشناسی چند اقدام تعریف شده است:
۱- تسهیل و تعمیم تحصیل در دو رشته: در سال‌های قبل حدود ۷۰ نفر دو رشته‌ای بودند، اما الان تقریباً ده نفر دو رشته‌ای داریم. برای اصلاح در این راستا اقداماتی صورت گرفت، مثلاً با وزارت‌خانه صحبت شد که بچه‌ها به‌جای آخر ترم دوم تا پایان ترم چهارم فرصت تصمیم‌گیری برای دو رشته‌ای کردن داشته باشند.
۲- بستر تعامل مناسب و شبکه‌سازی افراد با تخصص‌های مختلف: هدف ما این است که چهار برنامه با ظرفیت ۱۰۰ نفر سالیانه برگزار کنیم که البته بستگی به بودجه‌ای دارد که در اختیارمان قرار می‌گیرد. شبیه اردوی مشهد یا زیباکنار معاونت فرهنگی، نخبگان را دور هم جمع کنیم. در این برنامه‌ها، فرصتی طلایی برای شبکه‌سازی نخبگان، آشنایی با مشکلات کشور، تعامل با مسوولان و شناخت و بهره‌برداری از توانایی‌های دانشجویان شکل می گیرد.
۳- کارورزی (CO-OP) در شرکت‌های دانش‌بنیان استاد محور: الان طرح کارورزی خوشبختانه در شریف شکل‌گرفته و با اطلاع‌رسانی و معرفی شرکت‌های بیشتر استقبال بهتری از آن صورت خواهد گرفت.
۴- کمیسیون موارد خاص معکوس: ما یک کمیسیون موارد خاص در دانشگاه داریم که همیشه مشکلات آموزشی را بررسی می‌کند و بچه‌هایی که مشکلات خاصی، مثلاً معدل پایین، دارند آنجا مطرح می‌شوند. ما پیشنهاد کمیسیون موارد خاص معکوس را دادیم؛ یعنی برای بچه‌های قوی که نیازهای پیشرفته‌تری دارند خواسته‌هایشان بررسی شود و سقف بالای سر آنها را کوتاه نکنیم. مثلاً ممکن است یک نفر بتواند ۳۰ واحد در ترم بگیرد درصورتی‌که بالای ۲۷ واحد مجاز نیست.
اقدامات خاص دوره کارشناسی ارشد
در دوره ارشد اقدامات ویژه‌تری در نظر داریم. به نظر ما تنگه احد دوره تحصیلی دانشجویان، کارشناسی‌ارشد است. ما از کارشناسی به ارشد ریزش شدیدی داریم، یعنی بچه‌های خودمان را نمی‌توانیم در دوره‌های ارشد جذب کنیم. دانشجویی که ما به او ۴ سال ۱۴۰ واحد باکیفیت بسیار بالا تدریس کرده‌ایم، در دوره ارشد که زمان آن بهره‌برداری است، از ایران خارج می‌شود. با این اوصاف به نظر می‌رسد که ما نتوانسته‌ایم برای بچه‌های خودمان جذابیت کافی ایجاد کنیم که ارشد را در دانشگاه بگذرانند. بیشتر از ۷۵ درصد دانشجویان کارشناسی‌ارشد، در مقطع کارشناسی شریف نبوده‌اند و هدف‌گذاری ما این است که حداقل ۴۰ درصد ظرفیت ارشد با دانشجویان کارشناسی خودمان تکمیل شود.
پیشنهاد ما یک بسته کامل و تشویقی برای دوره ارشد است شامل: شرکت در کنفرانس، کارورزی، دوره مشترک با دانشگاههای خارج (exchange)، امکان اخذ دروس آنلاین با اساتید خارج از کشور، تعریف پایان‌نامه مشترک با اساتید خارجی و معرفی منتور صنعتی برای دانشجویان ارشد و دکترای علاقه‌مند به صنعت. همچنین یک‌سری اقدامات خاص دیگری هم در نظر داریم که نیاز به توضیح بیشتری دارد.
۱- گسترش دوره‌های نوین بین‌رشته‌ای: می‌توان با تأکید بر هوش مصنوعی، علوم داده و مهندسی پزشکی رشته‌های نوین بین‌رشته‌ای را ایجاد کرد که نیاز حال حاضر است. برای مثال MIT AI hardware program در دانشگاه MIT، یک حالت بین‌رشته‌ای دارد.
۲- بهبود خدمات خوابگاهی دانشجویان ارشد: دانشجویان بعد از دوره کارشناسی نیاز به محیط خوابگاهی متفاوت‌تری دارند، مثل حریم خصوصی و تمرکز بیشتر. کاهش تعداد دانشجویان در اتاق‌ها، افزایش سرعت اینترنت و امکانات سخت‌افزاری، تقویت امکانات ورزشی و... باعث افزایش سطح کیفیت اقامت دانشجویان می‌شود.
سؤال: اصطلاحا دانشجویان از خوابگاه کارشناسی به ارشد احساس یک level up شدن بکنند، درسته؟
بله، همینطوره.
۳- ارائه دروس مشترک با اساتید خارجی: الان تعداد زیادی استاد ایرانی خارج از کشور داریم که علاقه‌مند به کمک هستند. با فراهم‌کردن امکانات کلاس مجازی می‌توان برای دانشجویان این شرایط را فراهم کرد، بخشی از نیاز درسی دانشجویان به دانشگاههای خارجی تأمین می‌شود.
۴- استفاده از آزمایشگاه‌های خارج از کشور: برای اینکه بتوانیم کار پیشرو کنیم به آزمایشگاه‌های پیشرفته نیاز داریم؛ اما الان این امکان برای دانشگاه فراهم نیست، قیمت خیلی از دستگاه‌های آزمایشگاهی گران‌قیمت است و امکان خریدش را نداریم. بااین‌حال می‌توانیم با ارتباط برقرارکردن با دانشگاههای خارج از کشور مثل چین، از امکانات آزمایشگاهی آنها به‌صورت مجازی و آنلاین استفاده کنیم.
اقدامات خاص دوره دکتری
ازآنجایی‌که نیروی محرکه تحقیقات پیشرفته در هر دانشگاهی دانشجویان دکتری هستند، این دوره بسیار مهم است. چند تا مسئله وجود دارد که خیلی از آنها با دوره ارشد مشترک هستند. بچه‌ها در دوره دکتری ممکن است ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند به همین منظور باید امکانات خوابگاهی، سرویس مهدکودک برای فرزندانشان فراهم شود؛ اقداماتی در سال‌های اخیر برای رفع نیازهای خانوادگی اتفاقاتی افتاده است؛ اما باید کیفیتشان افزایش پیدا کند تا دانشجویان دکتری بتوانند با خیال راحت روی تحقیقاتشان تمرکز پیدا کنند. اما اقدامات خاصی که فقط برای دانشجویان دکتری تعریف شده است شامل چند مورد می‌شود:
۱- کارورزی صنعتی: تحقیقات دانشجوی دکتری در یک محیط صنعتی انجام بگیرد تا با آن محیط آشنا شود و نیازهای واقعی را دریابد، از طرفی اگر آن صنعت با دانشگاه هماهنگ باشد و بتوان پروژه‌ای در حد دکتری - و نه پروژه‌هایی مناسب مقاطع پایین‌تر - تعریف کرد دانشجویان دکتری می‌توانند درآمد خوبی هم داشته باشند.
۲- حمایت ویژه از علوم پایه: دانشجویان علوم پایه چندان انتخابات کاری ندارند. اگر دانشگاه تسهیلاتی برای دانشجویان دکتری دارد منطقی است که بیشترش را به دانشجویانی بدهد که از جاهای دیگر نمی‌توانند منبع مالی داشته باشند، چراکه علوم پایه در پیشرفت صنعت نقش جدی دارد و ما نباید این دانشجویان را از دست بدهیم.
۳- افزایش دوره‌های دکتری مستقیم: اگر دوره دکتری مستقیم بیشتری تعریف شود تعداد بیشتری از بچه‌ها استرس کنکور مجدد و پذیرش را نخواهند داشت و می‌توانند با خیال راحت به تحقیقات خود برسند. حالا اینکه چه دوره‌هایی باید تعریف شود ما ورود نمی‌کنیم، بلکه نیازمند تصویب شورای دانشگاه و دانشکده‌هاست، ما به‌صورت کلی پیشنهاد افزایش دوره‌های دکتری مستقیم را می‌کنیم.
۴- افزایش ظرفیت پذیرش بدون کنکور دکتری: با استفاده از طرح استاد محور که از سال ۱۴۰۲ اجرا شد خوشبختانه به تعداد استادانی که شرایط داشته باشند می‌توان دانشجوی دکتری گرفت؛ اما در بخش بدون آزمون دکتری کمبود ظرفیت داریم و نیاز است ظرفیت آن را افزایش دهیم.
با این توضیحات اقدامات خاص دوره دکتری هم تمام شد.
سؤال: همه این اقدامات را که با هم نمی‌توان انجام داد و همچنین محدودیت‌های زیادی برای اجرای آنها وجود دارد، مقداری هم بحث اجرا کردن آن را توضیح می‌دهید؟
نیازهای حیاتی ساختار طرح تاد ۱- برنامه ۲- بودجه ۳- نیروی انسانی است که مانند سه رأس یک مثلث هستند؛ بدون هرکدام، هیچ کاری انجام نمی‌شود. این نیازها در یک بازه ده ساله باید شکل بگیرند. در همین راستا ما ابتدا با بازخورد بچه‌ها اولویت‌بندی می کنیم و با توجه به بودجه از اولویت اصلی شروع می‌کنیم؛ وقتی که اولویت اول روی دور افتاد سراغ اولویت بعدی می‌رویم.
سؤال: آیا خود دفتر استعدادهای درخشان دانشگاه اجرا کردن طرح را می‌پذیرد؟
دفتر استعدادهای درخشان نیروی اجرایی ندارد که بتواند به تنهایی این برنامه‌ها را اجرا کند؛ اجرای موفق این طرح به همکاری کانون‌ها و انجمن‌های دانشجویی، معاونت‌های پژوهشی و فرهنگی و پارک علم‌وفناوری و سایر نهادهای دانشگاه وابسته است.
سؤال: از کجا مطمئن هستید این راهکارها به نیاز دانشجو پاسخ می‌دهد؟ همچنین از دانشجویان برای اجرای بهتر طرح چه کمکی بر می‌آید؟
برنامه اولیه بر اساس تجربیات و اطلاعاتی که در حوزه‌های مختلف دانشگاه داشتیم شکل گرفته، باید فضایی ایجاد شود که این طرح توسط بچه‌ها نقد و تکمیل شود. این کار را از گروه‌های کوچک‌تر شروع می‌کنیم و گسترش می‌دهیم. در سال ابتدایی نمونه‌ای از برنامه های با اولویت بالا را به صورت پایلوت اجرا می کنیم و به کمک کارگروهی از مسئولان و دانشجویان عملکرد برنامه را بررسی خواهیم کرد و با بازخوردها کیفیت برنامه‌ها را بهبود دهیم: به نوعی مدیریت و برنامه‌ریزی بر اساس آموخته‌ها.
پرونده شماره ۹۲۱ روزنامه شریف، با همکاری محمدجواد بیژنی
