آذری جهرمی، وزیر جوان ارتباطات و فناوری اطلاعات کابینه دولت دوم روحانی از همان نخستین روزهای پا گذاشتن در این وزارت‌خانه یکی از اهدافش را پایان دادن به کلاهبرداری سرویس‌های ارزش افزوده یا همان VAS اعلام و با هشتگ‌هایی مثل حق الناس در فضای مجازی مبارزه‌اش را علنی کرد. نهایتا چند هفته پیش بود که وزیر جوان پیروزی خود در این نبرد را جشن گرفت و به مردم این مژده را داد که حق آنها را از کلاهبرداران ستاره مربعی خواهد ستاند. به همین بهانه با کمی جست‌وجو در گوگل و البته پرس‌وجو از چند فرد مطلع در این صفحه سعی کردیم به این موضوع بپردازیم.
کدام ارزش افزوده؟
وَس (VAS) کوتاه‌شده value added services یا value added service است و معادلی که برای آن به کار می‌رود، همان معنای تحت‌اللفظی آن است؛ خدمت و یا خدمات ارزش افزوده. در واقع VAS به مجموعه سرویس‌ها و خدماتی گفته می‌شود که بابت آن از شما پول دریافت می‌شود. البته اینگونه سرویس‌ها بر روی یک سرویس اصلی سوار شده‌اند و معمولا از جذابیت و برتری بیشتری نسبت به سرویس‌های اصلی برخوردارند که بستر و زمینه آن دنیای الکترونیک، وب و همین طور مخابرات است.
در واقع سرویس‌هایی که اپراتورهای ارائه دهنده خدمات مخابراتی به کاربران‌شان عرضه می‌کنند، به دو دسته خدمات پایه و خدمات ارزش افزوده تقسیم می‌شود. خدمات پایه همان تماس صوتی و پیامک و اینترنت است. هر خدمتی که به این خدمات پایه اضافه شود، خدمات ارزش افزوده نام می‌گیرد، چرا که روی سرویس‌های پایه ارزش جدیدی اضافه می‌کند.
هر خدمتی که فکرش را بکنید
خدمات ارزش افزوده که اپراتورها ارائه می‌دهند، انواع متنوعی دارد؛ از کتاب‌های صوتی و تصویر و فیلم گرفته تا برنامه‌های رژیم لاغری و آموزش انواع هنرها و زبان‌ها. مثلا فرض کنید اپلیکیشنی در زمینه کتاب‌های صوتی دارید و چند داستان صوتی در این اپلیکیشن به صورت رایگان وجود دارد. اما اگر بخواهید باقی داستان‌ها را داشته باشید، باید برای آن پول بپردازید و یا هر فصل و یا بخش آن کتاب را که دریافت می‌کنید، هزینه‌ای باید بابت آن بپرازید. در واقع می‌توانیم دسته‌بندی‌های زیر را برای خدمات ارزش افزوده نام ببریم:
· اپلیکیشن‌های موبایل و هرگونه برنامه‌های کاربردی
· بازی‌ها و سرگرمی‌ها
· تصاویر، ویدئوکلیپ و فیلم‌های کوتاه و بلند
· موسیقی و کتاب‌های صوتی و انواع و اقسام سخنرانی
· پیامک
هرگونه محتوایی که در این قالب طراحی می‌شود، یا جنبه سرگرمی و تفریحی دارد و یا آموزشی و اطلاع‌رسانی و ترکیبی از هر دو؛ مثلا اگر بتوانید یک مسابقه علمی طرح کنید که منجر به بالا رفتن اطلاعات علمی کاربر شود، در این دسته جای می‌گیرید.
چرا دست به دامان اپراتورها می‌شویم؟
اپراتورها نسبت به صاحبان کسب‌وکار و تولیدکننده‌ها و توزیع‌کننده‌های محتواهای مختلف مکانیزم آسان‌تری برای دریافت هزینه خدمات ارائه شده به کاربران از آنها دارند. سیم‌کارت‌های مختلفی که در تلفن‌های همراه استفاده می‌شود، یا اعتباری هستند و یا دائمی و فرد استفاده کننده مجبور است برای آن یا شارژ تهیه کند و یا قبض آن را بپردازد. به همین دلیل اپراتور هزینه خدمات مختلفی را که از طریق این سیم‌کارت به مردم ارائه می‌دهد، به راحتی می‌تواند از شارژ آنها کسر کند و یا روی قبض آنها بیاورد. از همین رو ارائه‌دهندگان سرویس‌های مختلف تمایل دارند از طریق اپراتورها محتوای خودشان را به کاربر برسانند تا بتوانند به آسانی و بدون دردسر به درآمد موردنظرشان دست پیدا کنند.
پیامک؛ قدیمی‌ترین و آسان‌ترین روش
زمانی که پیامکی برای شما ارسال شود و بابت هر پیامک هزینه‌ای از شما دریافت شود (کاهش شارژ در مشترکین اعتباری و اضافه شدن هزینه به قبض در مشترکین دائمی)، شما در یک سرویس ارزش افزوده یا VAS قرار گرفته‌اید. به طور مثال در یک مسابقه پیامکی که در تلویزیون و یا هر رسانه دیگری پخش می‌شود، از شما می‌خواهد با ارسال یک عدد به سامانه اعلام شده وارد مسابقه شوید و با هر سوالی که برای شما پیامک می شود، مبلغی نسبتا اندک از شما دریافت می‌گردد.
قبل از فراگیر شدن اینترنت و سیم‌کارت‌های 3 G و 4 G عملا تنها سرویس ارزش افزوده پیامک بود؛ پیامک‌هایی شامل آیات قرآن، فال حافظ، جملات حکیمانه، آموزش زبان، روش‌های لاغری و ... . این کسب‌وکار از آنجا طرفداران زیادی داشت که با سرمایه‌گذاری اندک به درآمد زیادی دست پیدا می‌کرد. کافی بود تعدادی پیامک شامل محتوای موردنظر را آماده کرده و به افرادی که عضو سرویس هستند، پیامک شود. بخشی از هزینه‌ای که از کاربر دریافت می‌شد (حدود 70 درصد)، به اپراتور می‌رسید و بخشی دیگر (حدود 30 درصد) هم از آن صاحب کسب‌وکار بود.
البته این روش در ایران دیگر تقریبا منسوخ شده و در بین خدمات ارزش افزوده درصدی نزدیک به صفر دارد ولی در زمان خودش در بازه‌هایی چندساله درآمدهای چند ده میلیارد تومانی برای ارائه دهندگانش به ارمغان می‌آورد.
کاسبان وس
بعد از فراگیری اینترنت در گوشی‌های هوشمند ارائه خدمات ارزش افزوده هم متحول شد. تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان محتوا سرویس‌های متنوعی را در اختیار کاربران قرار می‌دادند و هزینه ارائه این سرویس را از طریق اپراتور و کاهش شارژ یا قبض ماهیانه دریافت می‌کردند. در واقع علاوه بر هزینه حجم اینترنت استفاده شده، برای مشاهده محتوا هزینه دیگری هم از سوی کاربر پرداخت می‌شد. این هزینه اضافه دریافت شده از کاربر به نسبت‌های مختلف بین زنجیره‌ای از شرکت‌ها و افراد تقسیم می‌شود. معمولا حدود سی درصد به اپراتور می‌رسد، ده درصد سهم مالیات بر ارزش افزوده است، ده درصد هم برای جمع‌کننده‌های محتواست(content aggregator) که کارشان جمع کردن محتواهای مختلف و ارسال به کاربران مختلف است، 50 درصد این درآمد نیز به ارائه دهندگان محتوا (content provider) می‌رسد که محتوا را از تولیدکننده‌های مختلف مختلف می‌خرند و در قالب سرویس‌های خودشان به کاربران ارائه می‌دهند و در کنار اینها کارهای مربوط به بازاریابی را هم برای محتوا انجام می‌دهند. بازاریابی ارائه دهندگان محتوا کم‌کم به سمت قرعه‌کشی برای جایزه‌های متنوعی حتی در حد خودروهای لوکس هم رفت و عملا محتوا دیگر مطرح نبود و مردم برای بردن آن جایزه عضو سرویس ارزش افزوده می‌شدند. اینجا بود که تخلف شرکت‌های ارزش افزوده هم خودش را نشان داد:
· برخی از این شرکت‌ها هنگام درخواست برای عضویت در سرویس به کاربر اطلاع نمی‌دادند که عضویت در سرویس‌شان هزینه‌ای را روی قبض یا شارژ سیم‌کارت‌شان اضافه می‌کند.
· تعدادی از پیمانکاران اپراتورها نیز به درخواست این شرکت‌ها بدون اطلاع به کاربران، آنها را عضو این سرویس‌ها می‌کردند و کاربر از همه‌جا بی‌خبر فقط کم شدن شارژ یا هزینه‌های زیاد در قبضش را می‌دید.
· از طرف دیگر تعدادی اپلیکشین از راه‌های مختلف بین کاربران توزیع می‌شد که بعد از نصب روی تلفن همراه به صورت خودکار و بدون اطلاع دادن، کاربر را عضو این سرویس‌ها می‌کرد.
شمشیر کشیدن وزارت ارتباطات علیه ستاره مربع‌ها
وزارت ارتباطات در نخستین گام سرویس‌های ارزش افزوده از طریق پیامک را ممنوع اعلام کرد. در قدم بعدی پیمانکاران اپراتورها که بدون اطلاع دادن به کاربران آنها را عضو سرویس‌های VAS می‌کردند، شناسایی و جریمه شدند. در این قسمت 5 شرکت در مجموع بیش از سی میلیارد تومان تخلف داشتند که زمستان سال قبل با آنها برخورد شد.
همچنین اپراتورها مجبور شدند به صورت ماهیانه به کاربر اطلاع دهند که چه مقدار هزینه بابت عضویت در این سرویس‌ها پرداخت کرده است. اپراتورها هم از سوی دیگر محدودیت‌هایی را مثل جایزه دادن براساس عملکرد کاربر و نه به صورت قرعه‌کشی بین همه اعضا برای ارائه‌دهندگان سرویس‌ها ایجاد کردند تا کمی از اوضاع آشفته این بازار کاسته شود.
فروشگاه‌های ارائه‌دهنده نرم‌افزارهای کابردی (اپ‌استورها) هم اپلیکیشن‌هایی را که بدون اطلاع کاربر او را عضو این سرویس‌ها می‌کند، از فروشگاه خودشان برداشتند و حتی قرار است به کاربر اطلاع دهند که کدام اپلیکشین او را عضو سرویس‌های ارزش افزوده می‌کند تا کاربر بتواند آنها را حذف کند.
البته اپراتورها به دلیل درآمدشان از این سرویس‌ها، زیاد میلی به مبارزه با روش‌های سودجویانه کلاهبرداران ندارند و زیر بار طرح‌هایی مثل جدا کردن هزینه خدمات پایه و خدمات ارزش افزوده در قبض و اختصاص شناسه پرداخت جدا برای هرکدام از آنها نرفته‌اند.
در نهایت وزارت ارتباطات سرویس #6*800* را برای اطلاع از هزینه پرداخت شده به شرکت‌های ارزش افزوده و شماره پیامک 8007 را برای اعلام شکایت از این شرکت‌ها را به اطلاع مردم رساند و از این طریق حدود یک میلیون و دویست هزار نفر شکایت خودشان را اعلام کرده‌اند. وزارت ارتباطات هم با ارائه این شکایات به دادستانی در تلاش است به طور کامل جلوی این کسب‌وکار سودجویانه را بگیرد.
