ماه رمضان در سراسر جهان اسلام، حال‌وهوای خاص خودش را دارد. فضای شهری در کشورهای عربی، در مقایسه با ایران، هم تفاوت‌های چشمگیری دارد و هم شباهت‌هایی عمیق. با نیم‌نگاهی به خیابان‌ها، بازارها و مساجد پر از شور و رنگ و نورشان، می‌توانیم از این تفاوت‌ها الهام بگیریم و شاید ایده‌های تازه‌ای برای اطراف خودمان پیدا کنیم.
در قاهره و دیگر شهرهای مصر، فانوس‌های رنگی که به "فانوس رمضان" معروفند، نماد ماه رمضان شده‌اند. اگر در گوگل «Ramadan in Egypt» را جست‌وجو کنید، همین فانوس‌ها اولین تصاویری هستند که می‌بینید؛ فانوس‌هایی که از کوچه‌ها و محلات شهر آویزان شده‌اند. شیشه‌های رنگی این فانوس‌ها وقتی با شمع یا لامپ‌های کوچک روشن می‌شوند، نقش‌های طلایی و نقره‌ای را روی دیوارهای آجری می‌اندازند. بازارهای سنتی مثل «خان الخلیلی» در قاهره هم در این ماه پر از این فانوس‌ها می‌شوند. پارچه‌های زربافت و صنایع‌دستی مخصوص رمضان، حال‌وهوای این بازارها را پر کرده و بوی عود و عنبر آن را خاص‌تر می‌کند.
تقریبا در تمام کشورهای عربی، چراغانی خیابان‌ها جزئی از رمضان است، اما امارات و عربستان در این زمینه پیشرو هستند. چراغانی‌ها فقط به مساجد و میدان‌ها ختم نمی‌شود؛ از کوچه‌های قدیمی تا بزرگراه‌های شلوغ را روشن می‌کنند. مثلاً در دبی، خیابان شیخ زاید با هزاران چراغ LED آبی و طلایی که نقش هلال و ستاره دارند، مزین می‌شود. این طرح‌ها آن‌قدر بزرگ هستند که از کیلومترها دورتر مثل گردن‌بند الماس‌نشان شهر دیده می‌شوند. وقتی نسیم ملایم خلیج‌فارس چراغ‌ها را تکان می‌دهد، سایه‌هایشان روی خیابان می‌رقصد و تصویر کهکشانی زیر پای رهگذران می‌سازد. خیابان‌ها، با این نورها، شبیه رودهایی از روشنایی می‌شوند.
در دبی، اردن و لبنان، سفره‌های عمومی افطار به میزبانی خانواده‌های ثروتمند یا مؤسسات خیریه، در میدان‌های اصلی برپا می‌شود. صدای اذان مغرب که پخش می‌شود، مسلمانان شیعه و سنی در کنار هم روزه خود را باز می‌کنند. پس از افطار، خیابان‌ها به پارک‌های شبانه تبدیل می‌شوند؛ فروشندگان آب‌میوه‌های طبیعی و فروشندگان «تمرهندی» و «خروب»، حلواهای رنگارنگ و شیرینی‌های خاصی مانند «قطایف» (نوعی پنکیک پر شده با پسته یا خامه) به مشتریان تعارف می‌کنند.
ماه رمضان در نوار غزه، حتی پیش از ویرانی اخیر، همواره با چالش‌های ناشی از محاصره طولانی‌مدت و کمبود منابع همراه بوده است. حالا پس از جنگ ویرانگر اکتبر ۲۰۲۳ و حملات شدید اسرائیل، این ماه امسال برای مردم غزه، در شرایطی بی‌سابقه و دردناک برگزار می‌شود. غزه امروز نه‌تنها با بحران گرسنگی و نبود برق دست‌وپنجه نرم می‌کند، بلکه بسیاری از مساجد، بازارها و خانه‌ها که زمانی کانون‌های زنده رمضانی بودند به تلی از خاک تبدیل شده‌اند. بااین‌حال، مردم غزه باتکیه‌بر ایمان و همبستگی بی‌نظیرشان، تلاش می‌کنند تا شعله امید را زنده نگه دارند. طبق گزارش‌های وبگاه‌های خبری عربی، مثل الجزیره، مردم این عرض مقدس حتی در چنین شرایطی هم دست از تزیین و آرایش محله برای ماه مبارک رمضان نکشیده‌اند؛ تزیین و آرایشی که بیش از همیشه با پرچم‌های فلسطین و دیگر پرچم‌های محور مقاومت همراه شده است.
این طرف ماجرا را همه‌ما دیده‌ایم و نیاز به توضیح ندارد. در تهران، مشهد و قم، خبری از فانوس‌های رنگارنگ نیست و رمضان بیشتر با نورپردازی‌های ساده و بنرهای قرآنی همراه است. چند سالی هم هست که مردم با کمک نهادهای دولتی، در برخی نقاط شلوغ شهر، سفره‌های افطاری برگزار می‌کنند. امسال هم سازمان زیباسازی شهر تهران تلاش کرده حضور مؤثرتری داشته باشد؛ مثل المان هلال ماه که روبه‌روی مسجد قرار گرفته و با اسامی خدا مزین شده است. این تلاش‌ها قابل‌تقدیر است، اما بی‌رودربایستی، هنوز شهر آن حال‌وهوای رمضانی را که باید، ندارد.
با این حال، هرچه به شب‌های قدر و اواخر ماه رمضان نزدیک‌تر می‌شویم، خیابان‌ها و محلات حال‌وهوای دیگری پیدا می‌کنند. بیداری از افطار تا سحر، شب‌زنده‌داری‌ها و مراسم شب‌های قدر، قلب معنوی رمضان در ایران را شکل می‌دهند. مساجد و حسینیه‌ها پر از جمعیت‌هایی است که تا سحر به دعا و قرائت قرآن مشغول‌اند. ازآنجاکه شهادت امام علی (ع) هم‌زمان با این شب‌هاست، فضای سوگواری، جشنی را که در برخی کشورهای عربی دیده می‌شود، کنار زده و حال‌وهوای متفاوتی به شهرهای ایران می‌دهد.
چه خبر از شریف؟
حتی اگر بخواهیم پا را یک‌قدم فراتر بگذاریم، از بحث کوچه و خیابان‌ها بیرون بیاییم و دست روی مرکز تحول جامعه، یعنی دانشگاه و قشر دانشجویی بگذاریم، حرف برای گفتن زیاد است. همین شریف خودمان را در نظر بگیریم، به جز شب‌های قدر و افطاری‌های دانشکده‌ها و گروه‌های دانشجویی که ستون فقرات ماه رمضان هستند، چندان خبری از فضاسازی یا نمادسازی دیده نمی‌شود. گوشه‌وکنار دانشگاه، مسیرهای پرتکرار، مسجد، سردر، همکف دانشکده‌ها و... همه‌وهمه فرصت‌های برای یادآوری همین ماهی هستند که در یک‌کلام می‌توان آن را در کلمه «رحمت» خلاصه کرد. بهتر است آستین‌ها را بالا بزنیم و از یادآوری رحمت خدا غافل نشویم.
احمدرضا مجیدی | ۱۳۹۹ مهندسی مواد
