توجه!
قبل از شروع بحث لازم است به دو نکته اشاره کنیم یک اینکه آزمایشگاه‌های متعدد و متنوعی در دانشکده‌های مختلف شریف وجود دارد که مخاطب برخی از آن‌ها عام‌تر و برخی خاص‌تر است. از طرفی مدیریت و کاربری هرکدام از این آزمایشگاه‌ها با یکدیگر متفاوت است و درنتیجه وضعیت آن‌ها نیز با هم یکسان نخواهد بود؛ بنابراین بدیهی است مطالبی که در ادامه اشاره می‌شود بیان یک وضعیت کلی و با نگاهی از بالا به همۀ آزمایشگاه‌هاست و سعی داریم به‌صورت مصداقی و دقیق وارد بررسی هر آزمایشگاه نشویم؛ چرا که هرکدام ابعاد خاص خود را دارد. خلاصه که نمی‌خواهیم همه را با یک چوب برانیم!
دو اینکه متأسفانه تا بحث از بیان مشکلات می‌شود، معمولاً بیشتر توجه‌ها به سمت پیداکردن مقصر می‌رود و توجه کمی به راه‌حل مشکل می‌شود! به همین خاطر خیلی از اساتید یا دانشجویانی که با آن‌ها صحبت کردیم، حاضر به نام بردن از آزمایشگاه‌شان در این مطلب نبودند تا شائبه و حواشی ایجاد نشود! امیدواریم به این بلوغ برسیم که اولویت اول اصلاح و حل مسئله است تا انداختن تقصیر به گردن افراد.
اصولاً آزمایشگاه‌های شریف به دو دستۀ آموزشی و پژوهشی تقسیم می‌شوند. آزمایشگاه‌های آموزشی با هدف ملموس کردن مفاهیم آموزشی و کسب مهارت در زمینۀ به کار بستن عملی دانش تدریس شده برای دانشجویان ایجاد شده‌اند. مواردی از قبیل اثبات و مشاهدۀ عملی روابط و قوانین مختلف علمی و یادگیری کار با ابزارهای مختلف اندازه‌گیری و مشاهده.
اما آزمایشگاه‌های پژوهشی برای انجام آزمایش‌های تزهای دکتری و ارشد دانشجویان و انجام پروژه‌های صنعتی ایجاد شده که البته این دومی از راه‌های کسب درآمد از آزمایشگاه‌هاست. به این صورت که با استفاده از تجهیزات خاص آزمایشگاه‌ها خدماتی به شرکت‌های صنعتی برای تست نمونه‌ها و... داده شود.
واضح است که آزمایشگاه‌ها هرچه‌قدر به اهدافی که برایشان طراحی شده است رسیده باشند به حالت مطلوب نزدیک‌ترند و هر آزمایشگاهی که نتوانسته به‌خوبی نقش خود را در این رابطه ایفا کند از ایده‌آل فاصله گرفته است.
مسائلی که آزمایشگاه‌ها درگیر آن هستند در دو محور اصلی قرار دارند: یکی بحث آموزش (برای آزمایشگاه‌های آموزشی) و بحث ارتباط با صنعت (برای آزمایشگاه‌های پژوهشی) و محور دوم هم امکانات و تجهیزات.
ما در بررسی‌ها و پرس‌وجوهایی که در سطح آزمایشگاه‌های مختلف شریف داشتیم، به 12 مورد زیر رسیدیم که البته هرکدام داستان مفصلی دارند؛ اما به‌اختصار درباره هرکدام توضیحاتی را خواهیم داد.
کم رغبتی دانشجویان به آزمایشگاه‌ها
همان‌طور که گفته شد بر خلاف تصور اولیه که دانشجویان باید از زمان آزمایشگاه لذت ببرند و انگیزه بالایی داشته باشند؛ اما متأسفانه برای برخی از آزمایشگاه‌ها این موضوع صادق نیست. علل مختلفی می‌تواند برای این قضیه وجود داشته باشد؛ از جمله اینکه نمره‌گرایی بیشتر از دغدغه یادگیری عمیق درس رواج پیدا کرده است. این موضوع در کنار به‌روز نبودن آزمایش‌ها و مسائلی که در ادامه اشاره می‌کنیم، موجب این کم رغبتی شده است.
به‌روز نبودن تجهیزات
یکی از اصلی‌ترین مواردی که یک آزمایشگاه را در سطح بالا و مورداستفاده زیاد قرار می‌دهد، به‌روز بودن تجهیزات و دستگاه‌هاست. چیزی که متأسفانه در اغلب آزمایشگاه‌های شریف دارای چالش است و بعضی دستگاه‌ها تا چند ده سال قدمت دارند و به علل مختلف بودجه و عدم پیگیری و ... آزمایشگاه‌ها از نسل‌های جدید دستگاه‌ها محروم مانده‌اند. مضاف بر این، دستگاه‌های معیوب که سبب شده امکان انجام برخی آزمایش‌ها هم از بین برود تعدادشان کم نیست.
تحریم؛ پای ثابت مشکلات!
دسترسی به بعضی از ابزارهای به‌روز آزمایشگاهی به علت تحریم‌ها بسیار دشوار و ناممکن شده است. این مسئله، قیمت هرکدام از این تجهیزات را برای ما چندین برابر معمول کرده؛ طوری که افراد دخیل در این قضیه اسم این تجارت را Black Market گذاشته‌اند! از طرفی در مواردی افشای وجود بعضی از دستگاه‌ها در ایران سبب مشکلات و پیگرد قانونی برای واردکنندگان در خارج از کشور شده است.
دسترسی سخت به مواد اولیه اصلی
در برخی از آزمایشگاه‌ها اصلی بودن موادی که برای آزمایش استفاده می‌شوند، دارای اهمیت بالایی است. اما متأسفانه برخی از مواد اولیه‌ای که از شرکت‌ها خریداری می‌شوند، تقلبی است و نتایج آزمایش‌ها را دچار خطا می‌کند.
کمبود فضا
بعضی از آزمایشگاه‌های شریف با اینکه هم تدریس در آنجا صورت می‌گیرد و هم مورد استفاده دانشجویان برای انجام تحقیقات و پروژه‌ها است، فضای اختصاص‌یافته کمی دارد؛ که آن‌ها را در این زمینه دچار مشکل کرده است.
هماهنگ نبودن درس و آزمایشگاه مربوط به آن
در تعدادی از آزمایشگاه‌ها، هم‌نیاز بودن درس و آزمایشگاه آن، باعث یادگیری بهتر و پیشروی اصولی‌تر سیلابس درس شده که نقطه قوت است؛ اما در بعضی دیگر از آزمایشگاه‌ها این مسئله وجود ندارد و فاصله افتادن بین درس و آزمایشگاه، هم موجب یادگیری ناقص شده، هم انگیزه برای حضور فعال در آزمایشگاه‌ها را کاهش داده است.
به‌روز نبودن آزمایش‌ها و مطالب آموزشی
تعدادی از آزمایش‌ها و سیلابس‌ها در ده‌ها سال پیش تدوین شده و بعضاً هیچ تغییری در آن‌ها ایجاد نشده که سبب کم‌فایده شدن آن‌هاست. از طرفی اضافه‌شدن برخی آزمایش‌ها مطابق با پیشرفت‌های علمی و دستگاه‌های جدیدتر لازم و ضروری است. البته این موضوع در برخی دروس تئوری هم وجود دارد مسئولیت اصلی این تغییر و به‌روز رسانی شاید با اساتید آن آزمایشگاه‌ها باشد که متأسفانه در برخی موارد این کم‌کاری دیده می‌شود و اراده‌ای برای انجام این کار نیست. البته در بعضی آزمایشگاه‌ها که جدیدتر راه افتاده‌اند و اساتید جوان‌تر یا فعال‌تری دارند این به‌روزرسانی تا حدود خوبی انجام شده است.
اجباری بودن بعضی آزمایشگاه‌ها برای همه
عده‌ای در شریف معتقدند نیازی به اجباری کردن بعضی آزمایشگاه‌ها برای همۀ رشته‌ها نیست و این مسئله سبب بی‌انگیزه شدن بعضی دانشجویان و عدم رغبت آن‌ها شده است. آن‌ها پیشنهاد می‌دهند بعضی آزمایشگاه‌ها برای برخی رشته‌ها اختیاری شود. از طرف دیگر عده‌ای با این نظر مخالف هستند. هرچه هست اگر آزمایشگاهی برای تعداد زیادی از رشته‌ها و گرایش‌ها اجباری است لازم است توجه شود که سیلابس آن برای همه کاربردی و ضروری باشد نه اینکه برای برخی جنبۀ اطلاعات عمومی و اضافه بر سازمان پیدا کند.
رنج همیشگی گزازها!
یکی از پرطرفدارترین کارها در شریف نوشتن گزارش آزمایشگاه‌هاست! این‌قدر پرطرفدار که خیلی‌ها قبل از خواندن صورت آزمایش و خواسته‌ها به دنبال سورس آن برای کپی‌کردن می‌گردند! بدون شک وجود افزونۀ نوشتاری برای آزمایش‌ها و تحلیل داده‌های آزمایش جزئی ضروری برای یادگیری است. اما طولانی‌بودن برخی از آن‌ها و همچنین وجود بعضی قواعد و قوانین برای نوشتار این گزارش‌ها را برای غالب دانشجویان رنج‌آور کرده و از طرفی تکراری بودن آزمایش‌های هر ترم استفاده از گزارش‌های قبلی برای کپی‌کردن را رایج کرده است. شاید بتوان با حذف خواسته‌های غیرضروری که بعضی شبیه به مشق شب هستند و تمرکز بر روی تحلیل داده‌ها از روش‌های گوناگون کمی این گزارش نوشتن را جذاب‌تر و از این وضعیت کم‌فایده بودن در برخی آزمایشگاه‌ها درآورد.
قدیمی بودن ساختمان بعضی آزمایشگاه‌ها
تعدادی از آزمایشگاه‌ها وجود داشتند که متأسفانه به حال فراموش‌شده‌ای رها شده‌اند. خراب بودن بسیاری از دستگاه‌ها و عدم وجود تهویۀ مناسب و قدیمی بودن سیستم‌های برق‌کشی وضعیت این آزمایشگاه‌ها را به حالت نامطلوبی درآورده. در برخی موارد این قدیمی بودن باعث درنظرنگرفتن مسائل ایمنی شده و خطر وقوع حادثه وجود دارد. متأسفانه این وضعیت در دانشکده‌هایی دیده می‌شود که آزمایش بخش بسیار مهمی از روند تحصیل در آن‌هاست و این وضعیت نشان از کم‌اهمیتی و بی‌توجهی به این رکن مهم آموزش است.
عدم اطلاع‌رسانی درباره امکانات
از مهم‌ترین اقدامات برای گسترش استفاده صنعت از آزمایشگاه‌های شریف تبلیغات است. به این معنا که فهرستی از امکانات و تجهیزاتی که موجود و آماده هستند وجود داشته باشد و در معرض عموم قرار گیرد تا شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز صنعتی مختلف از آن آگاه شوند. اما چیزی که ما از دانشجویان فعال در آزمایشگاه شنیدیم این است که حتی دانشجویان خود دانشکده‌ها هم به‌خوبی اطلاعی از امکانات و وسائل موجود ندارند. البته وبگاه‌هایی برای اطلاع از امکانات آزمایشگاهی در سطح کشور وجود دارد؛ اما لازم است تمام آزمایشگاه‌های شریف به‌صورت کامل و شفاف در چنین سامانه‌هایی اعلام وضعیت کنند تا هم از هزینه بیهوده برای تجهیزاتی که وجود دارد جلوگیری شود هم استفاده صنعت از آزمایشگاه‌های شریف بیشتر شود.
نقش مهم استاد و مسئول آزمایشگاه
بدون شک کلیدی‌ترین نقشی که در آزمایشگاه وجود دارد و وضعیت بستگی به فعالیت او دارد استاد یا مسئول آزمایشگاه است. در آزمایشگاه‌هایی که خوشبختانه وضعیت نسبتاً خوبی دارد دیده می‌شود که یک استاد با پیگیری و زحمات بسیار سبب به‌روز بودن و کارآمدی آزمایشگاه شده و ارتباط خوب با صنعت توانسته بودجه‌هایی را برای خرید تجهیزات و امکانات فراهم کند که قابل الگوگیری برای سایر آزمایشگاه‌هاست.
می‌توان ادعا کرد این‌ها تمام مشکلات مربوط به آزمایشگاه‌های دانشگاه است و نیاز به کنش برای بهبود آن بیش از پیش حس می‌شود.
