نه فقط تهران و ایران، به‌صورت کلی در دهه‌های اخیر، افزایش آلودگی هوا به چالشی جدی در بسیاری از کلان‌شهرهای جهان تبدیل شده است؛ به‌ویژه در کشورهایی که اقتصاد صنعتی پررونق و جمعیت شهری بالایی دارند. اما کشورها منتظرم نماندند و به استفاده از روش‌های خلاقانه و بعضاً کمتر شناخته‌شده برای کاهش آلودگی هوا روی آورده‌اند. چند نمونه از این اقدامات و امکان پیاده‌سازی آن‌ها در ایران را هم اشاره می‌کنیم.
برج تصفیه هوای شیان، چین
در سال ۲۰۱۸، چین پروژه‌ای منحصربه‌فرد را در شهر شیان اجرا کرد؛ ساخت یک برج تصفیه هوای عظیم به ارتفاع ۶۰ متر. این برج که به‌عنوان بزرگترین دستگاه تصفیه هوای جهان شناخته می‌شود، توسط مؤسسه انرژی‌های پاک در دانشگاه علوم پکن طراحی شده است و روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب هوا را تصفیه می‌کند. آزمایش‌ها نشان داده که توانسته است میزان ذرات معلق PM2.5 را در محدوده ۱۰ کیلومتری خود تا ۱۵٪ کاهش دهد. با بودجه ۲ میلیون‌دلاری ساخته شده است؛ هزینه‌ای بالا، اما با اثرات ماندگار در سلامت شهروندان و کاهش هزینه‌های بهداشتی. چین درحال‌توسعه این پروژه برای شهرهای دیگر خود هم است. باتوجه‌به هزینه بالا و نیاز به زیرساخت‌های صنعتی، ساخت برج‌های تصفیه هوای عظیم در تهران چالش‌برانگیز است. بااین‌حال، ساخت برج‌های کوچک‌تر برای مناطق صنعتی مانند اراک یا ماهشهر که با آلاینده‌های صنعتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، می‌تواند عملیاتی باشد. همکاری با صنایع بومی و استفاده از فناوری‌های موجود داخلی، می‌تواند اجرای این پروژه‌ها را مقرون‌به‌صرفه‌تر کند.
نقاشی دیواری‌های تصفیه‌کننده در مکزیکوسیتی
مکزیکوسیتی، یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان، پروژه‌ای خلاقانه برای مقابله با آلودگی هوا با استفاده از دیوارنگاری‌هایی خاص اجرا کرده است. این دیوارنگاره‌ها با رنگ‌های حاوی دی‌اکسید تیتانیوم پوشش داده شده‌اند که با نور خورشید واکنشی شیمیایی مشابه فتوسنتز انجام داده و آلاینده‌های هوا را کاهش می‌دهند. از نمونه‌های برجسته این پروژه، دیوار معروف به «مدرسه زیست‌محیطی» است که در سطحی بیش از ۲۰۰۰ مترمربع اجرا شده و توانسته است روزانه ۹ کیلوگرم آلاینده‌های هوا را جذب کند. این روش باتوجه‌به هزینه کم و نیاز اندک به زیرساخت‌های پیچیده، در ایران به‌راحتی قابل اجراست. رنگ‌آمیزی دیوارهای مدارس، ایستگاه‌های مترو و ساختمان‌های عمومی در تهران و دیگر کلان‌شهرها، علاوه بر کاهش آلودگی، می‌تواند زیبایی بصری شهرها را افزایش دهد. تأمین رنگ‌های تصفیه‌کننده نیازمند همکاری بخش‌های شهری و مشارکت خصوصی است و می‌تواند با بودجه‌های محدود، به‌صورت مرحله‌ای اجرا شود.
درخت شهری
فیلترهای هوای خیابانی در هلند
پروژه CityTree در هلند با نصب فیلترهای عمودی خزه‌ای در نقاط پررفت‌وآمد شهر، با خزه‌ها و فناوری‌های نوین خود، نقش درختان را در جذب آلاینده‌ها شبیه‌سازی می‌کنند. این فیلترها که توسط شرکت Green City Solutions توسعه یافته‌اند، هر کدام معادل عملکرد یک درخت ۲۷۵ساله بوده و می‌تواند روزانه ۸۰ هزار مترمکعب هوا را تصفیه کند. هزینه نصب هر یک از این فیلترها حدود ۲۵ هزار یورو است. اجرای این پروژه از سال ۲۰۱۶ در شهرهای اروپا نشان داده که CityTree می‌تواند در نقاط پر آلاینده و پرتردد شهری به‌عنوان جایگزینی برای درختان مؤثر باشد. نصب فیلترهای CityTree در خیابان‌های پرترافیک و مناطقی با تراکم بالای جمعیت، مانند چهارراه‌ها و ایستگاه‌های مترو در تهران، می‌تواند یکی از راهکارها باشد. برای کاهش هزینه‌ها و دسترسی به فناوری بومی، می‌توان به دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان ایران متکی شد.
پنل‌های جلبکی BioSolar Leaf در برلین، آلمان
در سال ۲۰۱۹، آلمان با اجرای پروژه BioSolar Leaf، گامی نوین در بهبود هوای شهری برداشت. در این پروژه، از پنل‌های جلبکی در ساختمان‌ها استفاده می‌شود که با جذب کربن‌دی‌اکسید و تولید اکسیژن، تأثیری مانند درختان دارند. این پنل‌ها به‌ویژه در شهرهای با تراکم ساختمانی بالا مؤثر هستند و علاوه بر تصفیه هوا، زیبایی سبزی به نمای ساختمان‌ها می‌بخشند. هزینه اجرای این پنل‌ها در برلین حدود ۱۲۰ هزار یورو بوده است. این پنل‌ها برای مناطقی که امکان نصب پنل‌های خورشیدی نیست، جایگزینی مؤثر و دوستدار محیط‌زیست به شمار می‌روند. اجرای این پنل‌ها در ساختمان‌های عمومی تهران نیازمند مطالعه و انطباق با شرایط اقلیمی ایران است. پژوهش‌های اولیه برای شناسایی جلبک‌های بومی و هماهنگی پنل‌ها با شرایط نوری تهران باید انجام شود. تأمین بودجه اولیه و بهره‌گیری از نتایج علمی، می‌تواند اجرای این پروژه در شهرهای بزرگ ایران را ممکن سازد.
چالش‌ها و الزامات پیاده‌سازی در ایران
اجرای این روش‌های خلاقانه در ایران به زیرساخت‌های پژوهشی و بودجه‌گذاری دقیق نیاز دارد. برای موفقیت این پروژه‌ها، همکاری بین‌المللی و بومی‌سازی فناوری‌ها ضروری است. حمایت مالی از تحقیقات محلی و مشارکت‌بخش خصوصی می‌تواند نقش مهمی در تحقق این طرح‌ها ایفا کند. باتوجه‌به آلودگی فزاینده هوای تهران و کلان‌شهرهای ایران، به‌کارگیری این اقدامات خلاقانه نه‌تنها از نظر زیست‌محیطی بلکه از لحاظ اقتصادی نیز تأثیرات مثبتی بر سلامت عمومی خواهد داشت.
احمدرضا دانش‌فر | ۱۴۰۱ مهندسی نفت
