حواشی‌اش از مرداد امسال شروع شد؛ زمانی که دیوان عالی عدالت اداری، پس‌از شکایت یکی از دانشجویان ورودی ۹۷ دانشگاه، در حکم شماره ۷۴۱۹۲۷ خود بند مربوط به تاثیر نمرات دروس مردودی در معدل کل دانشجویان در آیین‌نامه آموزشی شریف بر اساس آیین‌نامه سال ۹۶ وزارت علوم را خلاف عدالت دانسته و لغو کرد. با این استدلال که اعمال نمره مردودی، در معدل همان نیم‌سال و مجبور شدن دانشجو به اخذ مجدد و گذراندن درس و طولانی شدن تحصیل و... یک مجازات محسوب می‌شود و از طرفی، محاسبه این نمرات در معدل کل هم مجازات دوم؛ درنتیجه به استناد اصل‌های سی‌ام و سی‌و‌ششم قانون اساسی این مصوبه باطل است چراکه نوعی مجازات مجدد و خارج از حدود اختیار دانشگاه است.
شریف هم پس از رایزنی‌ها و بررسی‌های مختلف، پذیرفت که صرفاً برای ورودی‌های ۹۷ تا ۱۴۰۰، دو معدل کل (معدل کل دروس اخذ شده و معدل دروس قبولی) را در گواهی موقت فراغت از تحصیل درج کند.
پاییز امسال اما دیوان عدالت اداری، این مصوبه را به‌صورت کلی در سطح وزارت علوم رد کرد و اعلام کرد که باید معدل همه، بدون احتساب نمرات مردودی اعلام شود.
همین باعث شد تا دانشگاه هم محدودیت نسل‌های بعد از ۴۰۱ را برداشته و از ورودی‌های ۹۷ به بعد این تصمیم خود یعنی دو معدل شدن را پیاده کند.
مسیری که حرف‌وحدیث‌ها، نظرات، خبرها و گزارش‌ها و تحلیل‌های مختلفی در این ماه‌ها راه انداخت و باتوجه به اینکه شروع این دور از ماجرا در سال اخیر از شریف بود، بخش قابل توجهی از این صحبت‌ها هم متوجه شریف می‌شد؛ درحالیکه این قانون یک تصمیم عمومی در بسیاری از دانشگاه‌ها بوده و حالا باید تغییر پیدا می‌کرد.
همین باعث شد تا دکتر محمدعلی کوچک‌زاده، استاد دانشکده مهندسی هوافضا و معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه، روایت و استدلال دانشگاه را پس از چندین ماه جلسه، بحث و بررسی، برای روزنامه ارسال کند؛ روایتی که تلاش شده بدون هرگونه تغییر (حتی در نحوه نگارش و علامت‌ها) منتشر شود و می‌توانید متن کامل آن‌را در ادامه بخوانید:
میزان درک دانشجویان در فرایند آموزش موضوعی «کیفی» محسوب می‌شود. اغلب لازم است میزان درک دانشجویان مورد ارزیابی قرار گرفته یا مقایسه‌ای بین دانشجویان در این زمینه صورت گیرد. به این منظور از شاخصی کمّی استفاده می‌شود.
الف- استفاده از نمره و معدل نمرات در ارزیابی آموزشی
از متداول‌ترین شاخص‌ها در این زمینه «نمره» و «معدل» یا «میانگین نمرات» است. استفاده از این شاخص‌ها در ارزیابی تحصیلی مزایا و معایبی دارد:
سنجش عملکرد: نمره/معدل به عنوان یک معیار کمّی، به سادگی می‌تواند عملکرد دانشجویان را در مقایسه با یکدیگر و با استانداردهای تعیین شده ارزیابی کند.
انگیزه‌بخشی: نمره/معدل می‌تواند به عنوان یک انگیزه برای دانشجویان عمل کند تا تلاش بیشتری برای بهبود عملکرد خود داشته باشند.
ساده‌سازی ارزیابی: استفاده از نمره/معدل عددی، فرایند ارزیابی را ساده‌تر و قابل فهم‌تر می‌کند.
مقایسه‌پذیری: نمره/معدل امکان مقایسه عملکرد دانشجویان در دوره‌های مختلف و بین مدارس یا دانشگاه‌ها را فراهم می‌کند.
ایجاد اضطراب: نمره/معدل می‌تواند سبب اضطراب دانشجویان شود، به ویژه زمانی که نمرات پایین دریافت می‌کنند.
تمرکز بر نتیجه: استفاده از نمره/معدل ممکن است دانشجویان را به تمرکز بر نتیجه نهایی سوق دهد تا فرآیند یادگیری.
عدم توجه به مهارت‌های غیرآکادمیک: نمره/معدل عددی، معمولاً توانایی‌ها و مهارت‌های غیرآکادمیک، مانند خلاقیت، همکاری و مهارت‌های اجتماعی را نادیده می‌گیرد.
تفاوت‌های فردی: افراد در زمینه‌های مختلف توانایی متفاوت دارند، نمره/معدل ممکن است تفاوت‌های فردی دانشجویان و نقاط ضعف/قوت ایشان را به درستی منعکس نکند.
مقایسه‌پذیری: نمره/معدل امکان مقایسه عملکرد دانشجویان در دوره‌های مختلف و بین مدارس یا دانشگاه‌ها را فراهم می‌کند.
ایجاد اضطراب: نمره/معدل می‌تواند سبب اضطراب دانشجویان شود، به ویژه زمانی که نمرات پایین دریافت می‌کنند.
تمرکز بر نتیجه: استفاده از نمره/معدل ممکن است دانشجویان را به تمرکز بر نتیجه نهایی سوق دهد تا فرآیند یادگیری.
عدم توجه به مهارت‌های غیرآکادمیک: نمره/معدل عددی، معمولاً توانایی‌ها و مهارت‌های غیرآکادمیک، مانند خلاقیت، همکاری و مهارت‌های اجتماعی را نادیده می‌گیرد.
تفاوت‌های فردی: افراد در زمینه‌های مختلف توانایی متفاوت دارند، نمره/معدل ممکن است تفاوت‌های فردی دانشجویان و نقاط ضعف/قوت ایشان را به درستی منعکس نکند.
با وجود معایبی که ذکر شد، «نمره» و «معدل نمرات» به عنوان در دسترس‌ترین شاخص‌های ارزیابی تحصیلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از مهم‌ترین کاربردهای این شاخص‌ها می‌توان به انتخاب افراد در ارائه فرصت ادامه تحصیل یا اشتغال اشاره کرد.
«معدل کل نمرات» شاخصی است که بخش عمده سوابق تحصیلی دانشجو را در یک عدد معنادار خلاصه کرده و می‌تواند به عنوان مبنایی در ارزیابی تحصیلی و مقایسه دانشجویان یا دانش‌آموختگان استفاده شود.
ب- رویکردهای محاسبه معدل نمرات
دو رویکرد در محاسبه «معدل نمرات» وجود دارد که هر کدام توجیه خود را دارد:
1. محاسبه معدل کل با احتساب تمام نمرات شامل دروس قبول و مردود، با توجیه:
· نمایش عملکرد کلی: این روش به نمایش دقیق‌تر عملکرد کلی دانشجو کمک می‌کند، زیرا شامل تمامی موفقیت‌ها و ناکامی‌ها است.
· تشویق به بهبود: دانشجویان را تشویق می‌کند تا دروس مردود را مجدداً بگذرانند و نمرات بهتری کسب کنند.
· عدالت آموزشی: این روش می‌تواند به عنوان یک معیار عادلانه‌تر برای ارزیابی عملکرد دانشجویان در نظر گرفته شود.
2. محاسبه معدل نمرات دروس قبول، با توجیه:
· فرصت دوم: به دانشجویان فرصت می‌دهد تا اشتباهات خود را جبران کنند و بدون تأثیر منفی بر این شاخص، نمرات بهتری کسب کنند
· تمرکز بر موفقیت‌ها: این روش می‌تواند به دانشجویان کمک کند تا بیشتر بر موفقیت‌های خود تمرکز کرده و از تأثیر منفی دروس مردود بر عدد شاخص جلوگیری کنند.
· سیاست‌های خاص آموزشی: برخی دانشگاه‌ها ممکن است سیاست‌های خاصی داشته باشند که بر اساس آن نمرات دروس مردود در میانگین کل محاسبه نشود.
در آموزش عالی جمهوری اسلامی ایران از ابتدا رویکرد اول، یعنی محاسبه معدل کل با احتساب نمرات دروس قبول و مردود مورد استفاده قرار گرفته و معدل کل دانشجویان و دانش‌آموختگان محاسبه و در کارنامه‌ها و مدارک تحصیلی ایشان اعلام شده است. این معدل کل در جامعه نیز شناخته شده و مراجع مختلف برای استفاده از آن برنامه‌ریزی کرده‌اند (مثلاً برای انتخاب افراد در ارائه فرصت ادامه تحصیل یا اشتغال).
پ- احکام اخیر دیوان عدالت اداری در ارتباط با نحوه محاسبه میانگین کل
اخیراً احکامی مبنی بر ابطال بندهایی از آیین‌نامه‌های مختلف آموزشی که اشاره به محاسبه نمرات مردودی در میانگین کل دارد توسط دیوان عدالت اداری صادر شده است. در این زمینه نکات زیر قابل توجه است:
1. عدم احتساب نمرات مردودی در محاسبه "میانگین کل نمرات" روال جاری عمده دانشگاه‌های کشور نبوده و در طول سالیان متمادی نیز بر اساس قوانین چنین عمل نشده است. امر به تغییر یکباره شیوه محاسبه «میانگین کل نمرات» منجر به مخدوش شدن شاخص مرجع ذکر شده در ارزیابی نسبی دانش‌آموختگان دانشگاه‌های مختلف و حتی مقایسه وضعیت تحصیلی دانش‌آموختگان سال‌های متفاوت یک دانشگاه خواهد شد. در این صورت، در حق دانشجویانی که به دلیل سعی و تلاش در دوران تحصیل خود، منتفع این رای نیستند، اجحاف غیرقابل جبرانی خواهد شد.
2. «میانگین کل نمرات» یا «معدل» تعریف ریاضی مشخص دارد. ما مجاز به تغییر این تعریف مشخص نیستیم. اگر قرار است فقط میانگین نمرات قبولی حساب شود، لازم است به جای عبارت‌های «میانگین کل نمرات» یا «معدل» از عبارت جدیدی (مثلاً: میانگین نمرات دروس قبولی) استفاده شود. به‌علاوه، لازم است در هر موردی که قرار است از آن استفاده شود، به طور مشخص روشن شود که کدام معدل مورد نظر است.
3. محاسبه میانگین کل بدون نمرات مردودی باعث کاهش قبح کسب نمره مردودی و افزایش تعداد مردودی‌ها خواهد شد. در پی پخش خبر حکم دیوان عدالت اداری، با دانشجویانی مواجهیم که درخواست ثبت نمره 9 به جای 11 دارند تا اثرش در میانگین کل حساب نشود. این روند منجر به افزایش تعداد مردودی، و تحمیل هزینه اضافه بر دانشگاه‌ها خواهد شد، دانشگاه‌هایی در شرایط فعلی هم با مشکلات مالی شدید درگیرند.
4. فرض کنیم قرار است برای ادامه تحصیل در مقطع بالاتر، معدل متقاضیان آزمون به سازمان سنجش آموزش کشور اعلام شده و این معدل در انتخاب پذیرفته‌شدگان موثر باشد. در میان ایشان، معدل عده‌ای بدون لحاظ نمرات مردودی محاسبه شده و برای عده‌ای که قبل‌تر دانش‌آموخته شده‌اند، معدل با لحاظ نمرات مردودی محاسبه شده است. واضح است که در مقایسه این متقاضیان بر اساس معدل، بی‌عدالتی شدیدی خواهیم داشت. آیا قرار است معدل دانش‌آموختگان قبلی هم اصلاح شود؟
5. در آموزش دانشگاه، عموماً دست بردن در پرونده‌ای که بسته شده و مدارک آموزشی بر اساس آن صادر شده است، نوعی تابو محسوب می‌شود. به این معنی که هیچ تغییری در پرونده آموزشی پس از ثبت فراغت از تحصیل ممکن نیست. لزوم سخت‌گیری در این زمینه برای افراد آشنا به آموزش دانشگاه اثبات شده است. این کار از بی‌عدالتی‌های بعدی فراوان جلوگیری می‌کند. متاسفانه در بعضی از احکام صادر شده توسط دیوان عدالت اداری، بند مربوط در آیین‌نامه‌های قبلی (مربوط به دانشجویان سال‌های گذشته که اکنون دانش‌آموخته شده‌اند) نیز ابطال شده است. به این ترتیب، با دانش‌آموختگانی مواجهیم که پرونده آموزشی ایشان به کلی بسته شده، اما درخواست اصلاح معدل ارائه می‌کنند. اقدام در این زمینه، هیچ نتیجه‌ای جز بی‌عدالتی شدید و هرج و مرج در تعبیر مدارک آموزشی نخواهد داشت. دقت کنیم که برای ایشان قبلاً مدارک آموزشی صادر شده، در جامعه پخش شده و بر اساس آن اتفاقات زیادی در بخش‌های مختلف جامعه، و در مقایسه با دیگران، رقم خورده است. حال صدور مدرک جدید با معدلی مغایر با قبل چه معنی خواهد داشت؟ آیا قرار است با معدل‌های جدید، همه این اتفاقات و مقایسه‌های صورت گرفته با سایرین مورد بازنگری قرار گیرد؟ با شکایاتی که از طرف دانش‌آموختگان با معدل افزوده شده مطرح خواهد شد چه برخوردی خواهیم داشت؟ تبعات آن غیرقابل تصور است!
دکتر محمدعلی کوچک‌زاده | معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی
