براساس گزارش اخیر هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم (Intergovernmental Panel on Climate Change(IPCC)) فرصت ما برای جلوگیری از افزایش بیش از ۱.۵ درجه سانتیگراد دمای کره زمین نسبت به میانگین دوره قبل از صنعتی شدن جوامع، به سرعت در حال اتمام است و تصمیم‌های اتخاذشده در همین سال جاری می‌تواند تعیین کند که آیا این هدف محقق می‌شود و یا جهان تا اواسط قرن ۲۱ افزایش دمایی بیش از این مقدار را تجربه خواهد کرد و در نتیجه آن هم باید با شرایط شدید آب‌وهوایی و اقلیمی مقابله کند و هم فکری به حال خاموش کردن ترموستات کره زمین در نیمه دوم قرن.
در جلد سوم گزارش اخیر که ششمین گزارش IPCC به شمار می‌رود، هشدارهایی درباره تغییرات همیشگی و برگشت‌ناپذیر آب‌وهوای زمین داده و در کنار آن، راهکارهایی هم برای چگونگی پایدارسازی اقلیم و جلوگیری از فروپاشی آن در نتیجه گرمایش فاجعه‌بار کره زمین آورده شده است؛ پایدارسازی‌هایی که مطابق با اهداف پیمان ۲۰۱۵ پاریس برای حفظ افزایش گرمایش دمای کره زمین بین ۱.۵ تا ۲ درجه سلسیوس بالای سطح پیشا‌صنعتی‌ست. با توجه به الزام‌هایی که این گزارش برای دهه پیش‌رو در نظر گرفته و از آنجا که گزارش‌های IPCC تقریبا هشت سال زمان برای تکمیل نیاز دارند، به نظر می‌رسد این آخرین هشدار برای بشریت است تا مانع پیش‌روی در مسیری شود که به فروپاشی اقلیم می‌انجامد.
همه منو را باید سفارش دهید، همین الآن
پیشنهادهای IPCC برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و تثبیت اقلیم، گزینه‌هایی برای حمل‌ونقل، تولید نیرو، افزایش بازدهی انرژی، ساخت‌وساز، گسترش شهرها، کشاورزی و ... را شامل می‌شود؛ پیشنهادهایی که به گفته نویسندگان گزارش خیلی هم گران نیستند، اما مشکل‌شان آنجاست که برای رسیدن به اهداف توافق پاریس، باید همه‌شان را با هم سفارش دهیم و به سرعت اجرا کنیم. دانشمندان باور دارند که جهان هنوز می‌تواند امیدوار باشد تا از بدترین آسیب‌های ناشی از فروپاشی اقلیم جلوگیری کند، اما فقط از طریق یک گذار سریع به اقتصاد و جامعه‌ای کم‌کربن؛ گذاری که یا همین الآن باید به آن تن داد و یا دیگر فرصتی نخواهد بود. طبق گزارش IPCC، انتشار گازهای گلخانه‌ای باید تا سال ۲۰۲۵ به اوج خود برسد و پس از آن مجبوریم تا آخر دهه فعلی، انتشار گازهای گلخانه‌ای را به چیزی کمتر از نصف سال ۲۰۱۹ برسانیم، اگر می‌خواهیم این شانس را داشته باشیم که گرمایش کره زمین به ۱.۵ درجه سانتیگراد بالای سطح دوران پیشاصنعتی محدود شود. اگرچه از نظر نظری و براساس شبیه‌سازی‌های اقتصادی و اجتماعی این گزارش، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در دهه‌های آینده به میزان موردنیاز امکان‌پذیر است، اما واقعیت‌های سیاسی و لختی ذاتی سیستم‌های اقتصادی که بیشترشان حول سوخت‌های فسیلی شکل گرفته‌اند، تغییرات موردنیاز را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌کند.
با وجود آنکه هزینه نهایی این اقدامات زیاد نیست و تنها به چند درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی تا اواسط قرن می‌رسد، اما به تلاش گسترده دولت‌ها، کسب‌وکارها و افراد نیاز دارد. از سوی دیگر اگر این شانس کوچک را نادیده بگیریم و نتوانیم تغییرات موردنیاز را اعمال کنیم، بنا به هشدار دانشمندان، افزایش دمای کره زمین حتی بیشتر از ۳ درجه سانتیگراد نسبت به دوران پیشاصنعتی خواهد رسید و بعد از آن باید با عواقب فاجعه‌بار و ناخوشایند تغییر اقلیم دست‌وپنجه نرم کنیم.
به گفته جیم اسکی، استاد امپریال کالج لندن و رئیس مشترک کارگروه دست‌اندرکار این گزارش، اگر بخواهیم گرمایش جهانی را به ۱.۵ درجه سلسیوس محدود کنیم، یا باید الان اقدام کنیم و یا هرگز موفق نخواهیم شد. در واقع بدون کاهش موثر و عمیق انتشار گازهای گلخانه‌ای در همه بخش‌ها، این اقدام ممکن نیست.
دبیر کل سازمان ملل، آنتونیو گوترش نیز از بعضی دولت‌ها و کسب‌وکار انتقاد کرده که ادعاهایشان درباره حرکت در مسیر ۱.۵ درجه سانتیگراد دروغ است و در عمل به گونه‌ای دیگر رفتار می‌کنند و این رفتار عواقب بسیار خطرناکی به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر افزایش قیمت انرژی و جنگ اوکراین دولت‌ها را بر آن داشته تا درمورد سیاست‌های انرژی خود تجدید نظر کنند؛ آمریکا، بریتانیا و اتحادیه اروپا در نظر دارند تا مصرف سوخت‌های فسیلی خود را به عنوان راهی برای جبران کمبود انرژی خود افزایش دهند، ولی گزارش IPCC به صورت شفاف بیان می‌کند که افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی، هدف ۱.۵ درجه سانتیگراد را از دسترس خارج می‌کند. گوترش هم با اشاره به افزایش تورم و افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی در اثر جنگ اوکراین، هشدار داده که افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی فقط وضعیت را بدتر می‌کند.
جان کری، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور آب‌وهوا، این گزارش را «لحظه‌ای تعیین‌کننده برای سیاره ما» خوانده و به دولت‌ها هشدار داده که باید سریع‌تر اقدام کنند. به گفته او، این گزارش به ما می‌گوید که ما در حال حاضر در نبرد برای پرهیز از بدترین عواقب بحران آب‌وهوایی و اقلیمی و بسیج اقدامات فوری جهانی موردنیاز، کوتاهی کرده‌ایم. همچنین جان کری معتقد است که نکته مهم‌تر گزارش اخیر IPCC این است که ما ابزارهای لازم برای رسیدن به هدف‌مان را داریم؛ کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به نصف مقدار حاضر تا سال ۲۰۳۰ و رساندن آن به صفر تا سال ۲۰۵۰ و دست یافتن به سیاره‌ای پاک.
اوضاع فاجعه است، فاجعه‌ترش نکنیم
گزارش دیگری از IPCC در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که پیامدهای افزایش دمای ۲ درجه سانتیگراد به طور قابل توجهی از افزایش دمای ۱.۵ درجه سانتیگراد بدتر است، به‌خصوص برای فقیرترین مناطق جهان و بخش‌های کم‌ارتفاع که در برابر بالا آمدن سطح آب دریاها و طوفان‌های مخرب آسیب‌پذیرند، به همین خاطر دانشمندان اقلیم‌شناس معمولا تمایلی به اعتراف به شکست در زمینه محدود کردن افزایش دما به ۱.۵ درجه سانتیگراد ندارند، هرچند اقداماتی که آنها برای رسیدن به این هدف لازم می‌دانند، آن‌قدر سخت‌گیرانه‌اند که افزایش دمای بالای ۱.۵ درجه سانتیگراد کاملا قطعی به نظر می‌رسد
«بودجه کربن» نشان‌دهنده مقدار کل دی‌اکسید کربنی‌ست که می‌تواند قبل از احتمال گرم شدن به میزان معینی، به جو پمپاژ شود؛ به عنوان مثال، براساس گزارش IPCC، برای اینکه ۵۰ درصد شانس داشته باشیم که گرمایش جهانی تا سال ۲۱۰۰ به ۱.۵ درجه سانتیگراد محدود شود، بیشتر از ۵۰۰ میلیارد تن کربن دی‌اکسید نمی‌تواند بعد از سال ۲۰۲۰ انتشار یابد. این مقدار کمی بیشتر از مقداری‌ست که با نرخ‌های فعلی فقط در یک دهه منتشر می‌شود.
براساس گزارش اخیر IPCC می‌توان گفت که رسیدن به افزایش دمای بیش از ۱.۵ درجه سانتیگراد بالاتر از سطح دوران پیشاصنعتی تقریبا اجتناب‌ناپذیر است؛ افزایشی که تأثیرات فروپاشی اقلیمی را برگشت‌ناپذیر می‌کند، اما با این وجود IPCC امیدوار است که بتوان تا آخر قرن، افزایش دما را به زیر سطح بحرانی رساند، ولی این کار نیازمند تکنولوژی‌هایی‌ست که به کمک آن بتوان کربن‌دی‌اکسید موجود در جو را از بین برد؛ تکنولوژی‌هایی که فعلا در دسترس نیستند و نباید به آنها دل خوش کرد.
گزارش IPCC به چند مورد مهم اشاره دارد:
عدالت و رفع نابرابری، پیش‌نیاز مقابله با تغییر اقلیم
از سوی دیگر کشورهای فقیر هشدار داده‌اند که به اندازه کافی منابع و تجهیزات برای رفتن به سمت تغییرات موردنیاز را ندارند و کشورهای ثروتمند باید برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگاری با تأثیرات ناشی از تغییر اقلیم به یاری آنها بیایند. به گفته مادلین دیوف سار، رئیس گروه کشورهای کمتر توسعه‌یافته در مذاکرات آب‌وهوایی سازمان ملل، انتشار گازهای گلخانه‌ای از زیرساخت‌های موجود و برنامه‌ریزی‌شده سوخت‌های فسیلی به تنهایی برای فراتر رفتن از سناریوهای منطبق با محدود کردن افزایش دما به ۱.۵ درجه سانتیگراد کافی‌ست و کشورهای کمتر توسعه‌یافته نمی‌توانند استفاده‌شان از سوخت‌های فسیلی را محدود کنند. کاترین میچل، استاد بازنشسته سیاست انرژی در دانشگاه اکستر نیز معتقد است نیاز فقیرترین کشورها باید در اولویت قرار گیرند و تا زمانی که عدالت اجتماعی برقرار نشود، کاهش گازهای گلخانه‌ای با سرعت بیشتری صورت نخواهد گرفت، چرا که این مسائل با یکدیگر گره خورده‌اند.
فقط اندکی بهتر شده‌ایم
علی‌رغم هشدارهای تاریک گزارش اخیر IPCC، برخی بارقه‌های نور هم به چشم می‌خورد؛ هزینه انرژی خورشیدی در دهه قبل کاهش ۸۵ درصدی و هزینه انرژی باد هم کاهش ۵۵ درصدی را تجربه کرده است. در همین دهه استفاده از ماشین‌های برقی نیز با اقبال عمومی مواجه و صد برابر شده است. گزارش IPCC نشان می‌دهد که حداقل ۲۴ کشور به طور مداوم انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را برای حداقل یک دهه کاهش داده‌اند. علی‌رغم نگرانی‌ها در رابطه با جنگل‌های آمازون در برزیل، در حال حاضر نسبت به سال ۲۰۱۰ پوشش جنگلی بیشتر شده و جنگل‌زدایی کاهش قابل توجهی یافته است. همچنین در سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۰ درصد از انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای با مالیات کربن پوشش داده شد و بیشتر از ۵۰ کشور که بیشتر از نصف انتشار گازهای گلخانه‌ای دنیا را بر عهده دارند، قانون‌هایی برای کاهش انتشار این گازها وضع کرده‌اند. شدت انرژی اقتصاد جهانی (معیاری برای میزان انرژی صرف‌شده برای تولید یک واحد تولید ناخالص داخلی) بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ به میزان ۲ درصد در سال کاهش یافته و در همین زمان، میزان دی‌اکسید کربن منتشرشده برای هر واحد انرژی تولیدشده (شدت کربن) کاهش یافته که به معنای سبزتر شدن انرژی در سطح جهانی‌ست.
اما این دستاوردها حتی نزدیک به آن چیزی هم نیست که مدل‌های ما برای تثبیت شرایط اقلیمی، قبل از اینکه خیلی دیر شود، الزام می‌کنند. به عنوان مثال، شدت کربن در دهه ۲۰۱۰ به میزان ۰.۳ درصد در سال کاهش یافته که تنها کسری از ۳.۵ درصد در سال است که که مدل‌ها برای ایجاد یک شانس خوب برای محدود کردن گرمایش جهانی به ۲ درجه سانتیگراد لازم می‌دانند. برای هدف ۱.۵ درجه سانتیگراد، بهبود سالانه باید ۷.۷ درصد باشد!
چاره‌ای جز جذب کربن جو نداریم
یکی از موضوعات مشترک که در سناریوهای مطابق با اهداف معاهده پاریس از سوی IPCC ارائه شده، گنجاندن گزینه‌هایی برای حذف گازهای گلخانه‌ای از جو است، چرا که در همه سناریوها و با خوش‌بینانه‌ترین فرضیات هم انتشار گازهای گلخانه‌ای از برخی بخش‌های اقتصادی تا اواسط قرن حاضر باقی خواهد ماند. در واقع گزینه‌های مناسب برای حذف سوخت‌های فسیلی از هوانوردی و صنایع سنگین در حال حاضر وجود ندارد و تعداد کمی از افراد، تغییر کافی در این زمینه را برای دهه‌های آینده متصورند.
گزینه های حذف این انتشارات باقی‌مانده به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود:
راه‌حل‌های دسته اول آسان و ارزان به نظر می‌رسند، اما به‌طور بالقوه غیرقابل اعتمادند؛ جنگل‌ها ممکن است بسوزند و گازهای گلخانه‌ای آزاد کنند. در دنیای گرم‌تر و خشک‌تر آینده، آنها بیشتر خواهند سوخت. همچنین درختان برای ذخیره طولانی‌مدت کربن نیاز به حفاظت و مدیریت دارند؛ کاری که انسان‌ها به‌طور کلی همیشه آن را به خوبی انجام نمی‌دهد. از سوی دیگر راه‌حل‌های اکولوژیکی باید با کشاورزی بر سر زمین‌های موجود رقابت کنند، آن هم در مقیاس‌هایی که مدل‌های اقلیمی لازم دارد.
از سوی دیگر، راه‌حل‌های تکنولوژیکی برای حذف دی‌اکسیدکربن از جو در مراحل ابتدایی خود و بسیار گران‌قیمت‌اند. دو شرکتی که در این زمینه فعالیت تجاری دارند، پیشنهاد حذف یک تن دی‌اکسیدکربن را با قیمتی بین ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ دلار ارائه می‌دهند. برای مقایسه، یک صندلی اقتصادی در یک پرواز رفت‌وبرگشت از لندن به سانفرانسیسکو کمتر از یک تن آلایندگی می‌ارزد.
فناوری‌های حذف کربن ممکن است یک کاهش هزینه سریع را تجربه کنند. طرفداران این روش‌ها به موفقیت‌های اخیر پروژه‌های انرژی خورشیدی و بادی اشاره می‌کنند. در واقع هر سه این فناوری‌ها شامل اجزای کوچک مدولاری‌ست که بزرگ‌کردن آنها را نسبتا آسان می‌کند و طرفداران صنعت «گرفتن مستقیم هوا» از این شباهت بین این فناوری‌ها استفاده کرده‌اند تا نشان دهند که فناوری آنها نیز می‌تواند به سرعت رشد کند. البته باید واقع‌بین بود و توجه داشت که حتی انرژی خورشیدی، به عنوان عزیزکرده امروزی دنیای انرژی‌های سبز، چندین دهه طول کشیده تا به جایگاه امروزش برسد.
یک تیر و دو نشان
از نظر برخی، درخواست‌ها برای پایان دادن به عصر سوخت‌های فسیلی یا مواجه شدن با عواقب ناشی از گرمایش فاجعه‌بار جهانی ممکن است یک واقعیت فوری به نظر نرسد، به‌ویژه برای کشورهای اروپایی که به شدت به دنبال گاز هستند تا جایگزین منابع روسیه شود و از کمبود سوخت و قیمت‌های فلج‌کننده در زمستان بعدی جلوگیری کنند. اما برخی هم‌افزایی‌ها نیز بین این دو بحران دیده می‌شود. در فهرست بلندبالای گزینه‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، بهبود بهره‌وری انرژی در حمل‌ونقل، ساختمان‌ها و صنعت، در کنار تغییرات رفتاری مانند استفاده از وسایل نقلیه عمومی به‌جای وسایل نقلیه شخصی، راه‌کارهای در دسترسی هستند که به آسانی می‌توان به آنها دست یافت. تشویق مصرف‌کنندگان به کاهش تقاضای انرژی از این طریق باعث افزایش امنیت انرژی نیز می‌شود، و در کنار آن هر کسری از درجه که گرمایش جهانی در آینده کمتر شود، خطرات آب‌وهوایی و اقلیمی نیز کاهش می‌یابد، حتی اگر هدف ۱.۵ درجه سانتیگراد محقق نشود.
منبع:
ترجمه: عرفان استقامت
