یادداشتی به بهانه آنچه در نشست‌های بین‌المللی «هوش مصنوعی و صنایع خلاق» گذشت.
صنایع خلاق یعنی چه؟
آیا تا الان چیزی راجع به صنایع خلاق شنیده‌اید؟ پاسخ این سؤال را شما می‌دانید، اما ازآنجاکه می‌توان حدس زد گوش بسیاری از مخاطبان با ترکیب دو واژه «صنعت» و «فرهنگ» یا «خلاقیت» بیگانه است، توضیحی مختصر درباره این ترکیب، خالی‌ازلطف نیست. صنایع خلاق (Creative Industries) صنایعی هستند که فصل مشترک سه حوزه فرهنگ، اقتصاد و فناوری به شمار می‌روند. در واقع برخی از محصولات یا خدمات که فرهنگ یا خلاقیت در آنها متجلّی می‌شوند و قابلیت تجاری‌سازی دارند، شامل صنایع خلاق می‌شوند؛ ضمن آنکه عنصر فناوری نیز کم‌وبیش در تولید خرد یا انبوه این محصولات/خدمات حضور دارد. با این توصیف، صنایع خلاق شامل طیف گسترده‌ای از صنایع می‌شود که با عنوان «خوشه‌های صنایع خلاق» شناخته می‌شوند. کتاب، سینما، موسیقی، تولید محتوای رسانه‌ای، تبلیغات، بازی ویدئویی، پویانمایی (انیمیشن)، پی‌نمایی (کمیک استریپ)، نوشت‌افزار (همان لوازم‌التحریر!)، اسباب‌بازی، پارک‌ها و شهربازی‌ها، تولیدات تجسمی تجاری‌شده، صنایع‌دستی، گردشگری، مد و پوشاک و در برخی دسته‌بندی‌ها، حتی صنایع ورزشی و صنعت زیبایی هم از خوشه‌های صنایع خلاق به شمار می‌روند.
صنایع خلاق برای منِ شریفی چه اهمیتی دارد؟
احتمالاً این آمار و ارقام اقتصادی مختصر، هنوز نظر خواننده شریفی را به سمت این صنایع از جنس فرهنگ، هنر و خلاقیت جلب نکرده باشد و طبیعتاً خیلی از خوانندگان یک دانشگاه فنی، مهندسی و علوم پایه به خود این حق را بدهند که چرا باید به چنین حوزه‌ای با غلظت فنی کم و در عوض رنگ و بوی فرهنگی، هنری، انسانی و حتی انسانی-اجتماعی فکر کنیم. مروری بر چند پاسخ، ممکن است دست‌کم تا حدی نظر خواننده شریفی را به این حوزه مهم جلب کند:
شریفی‌ها فقط نخبه مهندسی نیستند، خلاق هم هستند!
باتوجه‌به سرشت «کاربرمحور» صنایع خلاق و نقش پررنگ نیروی انسانی در این صنایع، وجود عناصر و نخبگان «خلّاق» برای این صنایع یک سرمایه محسوب می‌شود؛ سرمایه بودن نیروی خلاق آن‌قدر جدی است که دعوا بر سر جذب نیروهای خلاق کشورها از سوی کشورهای مهاجرپذیر شروع شده است. نگاهی به تاریخچه و وضعیت خروجی‌های شریف مؤید این واقعیت است که خیلی از شریفی‌ها عناصری خلّاق، فرهنگی و هنری هستند. وجود تعداد متعددی از نویسندگان، هنرمندان، فعالان رسانه‌ای برجسته و حتی نمونه‌های موفق در صنایعی همچون بازی و انیمیشن نیز گواه این مدعاست.
دغدغه پررنگ شریفی‌ها برای کنشگری فرهنگی-اجتماعی
همان‌طور که از مروری بر خروجی‌های شریف هم برآمد، نیروی جوان و با انگیزهٔ در حال تحصیل در شریف، نیرویی مشتاق کنشگری و تأثیرگذاری در عرصه‌های مختلف، به‌ویژه عرصه فرهنگی-اجتماعی است. در واقع نخبه شریفی مشتاق حل مسائل فرهنگی-اجتماعی محسوسی است که شاید شبانه‌روز ذهنش مشغول این مسائل باشد، و در پاسخ به این دل‌مشغولی از خود بپرسد که من و مهارت‌ها و آموزه‌هایی که در حال کسب آنها هستم چه فایده‌ای برای حل این مسائل خواهند داشت؟ برای کاستن از دل‌مشغولی این گروه از مخاطبین احتمالی این نوشتار، باید این مژده را داد که اتفاقاً تو با همین مهارت‌ها و آموخته‌هایت و معطوف به دغدغه‌هایت، می‌توانی کاری کنی کارستان! صنایع خلاق به‌مثابه راهکار و ابزارهایی برای حل مسائل فرهنگی-اجتماعی لحاظ می‌شوند که باتوجه‌به ابعاد غیرفرهنگی پررنگ آن، یعنی بُعد اقتصادی و بُعد فناورانه-نوآورانه، دانشجو یا دانش‌آموخته در رشته‌های متنوعی می‌تواند در قبال آن نقش‌آفرین باشد؛ از مهندسی کامپیوتر تا مهندسی صنایع در ابعاد فناورانه، از مدیریت کسب‌وکار تا اقتصاد در ابعاد اقتصادی و حتی رشته‌هایی با سرشت انسانی-اجتماعی در بعد فرهنگی، نظیر فلسفه علم.
نقش فناوری و نوآوری در این صنایع پررنگ است
چنانچه اشاره شد، فناوری و نوآوری بُعد پررنگی از صنایع خلاق را شامل می‌شود. می‌توان تصریح داشت که خوشه‌های مختلف صنایع خلاق، کم‌وبیش متأثر از فناوری‌ها و نوآوری‌های روزآمد هستند. پویانمایی، بازی‌های ویدئویی از ملموس‌ترین خوشه‌هایی هستند که ابعاد فناورانه-نوآورانه پررنگی دارند.
با این توضیحات در مورد ابعاد پررنگ فناورانه-نوآورانه صنایع خلاق، جا دارد که تأمّلی در یکی از داغ‌ترین پدیده‌های فناورانه این روزها، یعنی هوش مصنوعی و تأثیر آن بر صنایع خلاق داشته باشیم.
هوش مصنوعی را چه به صنایع خلاق؟
در پاسخ به این پرسش، هر چند توضیحاتی در خصوص ابعاد فناورانه-نوآورانه تا حد خوبی می‌تواند روشن‌کننده باشد، اما هوش مصنوعی به‌عنوان یک فناوری خاص جا دارد که به طور ویژه مورد تأمل قرار گیرد.
خاص بودن هوش مصنوعی از این بابت است که این هوش غیرانسانی، در وضعیت کنونی مدعی پذیرفتن نقش‌ها و مشاغلی است که تا پیش از آن، غالباً توسط نیروی انسانی و هوش انسانی صورت می‌گرفت. اگر تا پیش از ظهور و فراگیری موتورهای هوش مصنوعی مولّد، بیشتر از توانایی‌های محاسباتی و پردازش داده هوش مصنوعی صحبت می‌شد، امروز به‌وضوح با وضعیتی مواجهیم که سخن از توانایی‌های هوش مصنوعی در تولید محصولات علمی، فرهنگی، هنری و ادبی مانند مقاله، متن، تصویر، ویدئو و حتی موسیقی، نقل محافل مختلف شده است. پس طبیعی است که توسعه شتابان قابلیت‌های هوش مصنوعی در تولید محتوای فرهنگی-هنری-خلاق بسیاری را درباره نقش هوش مصنوعی در قبال صنایع خلاق زیر سؤال ببرد.
ما در اندیشکده حکمروایی فرهنگی (حرف) پژوهشکده سیاست‌گذاری شریف به‌عنوان نهادی پژوهشگر و اندیشه‌ورز درباره عموم حوزه‌های فرهنگی و به طور خاص صنایع خلاق، برای یافتن پرسش‌های متعددی که از نسبت هوش مصنوعی و صنایع خلاق مطرح است تلاش کرده‌ایم:
اما گویا این پرسش‌ها در سطح جهان مطرح و موردتوجه بوده است، به‌گونه‌ای که نه‌تنها نخبگان و اندیشه‌ورزان جهانی، بلکه عموم مخاطبین و کنشگران زیست‌بوم جهانی صنایع فرهنگی-خلاق دراین‌خصوص دغدغه پیدا کرده‌اند.
نشست‌های بین‌المللی هوش مصنوعی و صنایع خلاق: دغدغه‌های مشترک
اندیشکده حرف برای شنیدن صحبت‌های اندیشه‌ورزان و کنشگران صنایع خلاق از نقاط مختلف جهان، اقدام به طراحی و برگزاری سه نشست با موضوعات «هوش مصنوعی و صنعت بازی‌های ویدئویی»، «هوش مصنوعی و صنعت انیمیشن» و «هوش مصنوعی و اقتصاد خلاق» نمود.
در مجموع این سه رویداد ۵۳۶ نفر از ۲۱ کشور (ایتالیا، روسیه، پاکستان، آمریکا، عربستان سعودی، نیجریه، آلمان، کانادا، هند، فیلیپین، ترکیه، سوییس، پرو، اتیوپی، بریتانیا، آرژانتین، اسپانیا، اندونزی، تونس و البته ایران) ثبت‌نام کردند.
نشست هوش مصنوعی و بازی‌های ویدئویی به‌عنوان نخستین از این نشست‌های سه‌گانه، با حضور ۵ تن از کارشناسان و فعالان صنعت بازی از کشورهای هند، کانادا و ایران برگزار شد. صحبت‌های مطرح‌شده در این نشست ازاین‌جهت مهم است که صنعت بازی‌های ویدئویی از تأثیرپذیرترین خوشه‌های صنایع خلاق به نظر می‌رسد. ایجاد تحول و پویایی در جهان بازی‌ها، بهینه‌سازی فرایند توسعه بازی‌ها و ایجاد چالش‌های اخلاقی-حقوقی نظیر حفظ حریم خصوصی داده‌های بازیکنان، از ویژگی‌هایی بود که کارشناسان در این نشست درباره اثر هوش مصنوعی بر این صنعت برشمردند. این کارشناسان در توصیف آینده‌ای از وضعیت موردبحث نیز به امکان ایجاد دنیاهای مجازی و پویا، شخصی‌سازی کامل تجربه بازی، و ایجاد بازی‌های کاملاً ساخته‌شده توسط هوش مصنوعی اشاره کردند. لزوم شکل‌دهی همکاری‌های میان‌رشته‌ای، سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش‌های مربوطه، ایجاد چارچوب‌های قانونی منعطف و درنظرگرفتن نیازهای سرمایه‌های انسانی و توجه به ملاحظات اخلاقی، از پیشنهادهای سیاستی مطروحه در این نشست برای توسعه مطلوب نقش هوش مصنوعی در این صنعت بود.
انیمیشن نیز از دیگر خوشه‌های صنایع خلاق است که پیش‌بینی می‌شود تأثیراتی بیش از غالب دیگر خوشه‌ها در اثر تحولات و توسعه هوش مصنوعی دریافت خواهد نمود. نشست دوم که با موضوع نسبت هوش مصنوعی با صنعت انیمیشن برگزار شد، شاهد حضور ۴ کنشگر صنعت انیمیشن و کمیک از آرژانتین، آمریکا، بریتانیا و ایران بود. از منظر این ۴ کارشناس، آثار هوش مصنوعی بر این صنعت عبارت‌اند از:
از نکات مهم عنوان‌شده در این نشست، اذعان به برتری تولیدات و محصولات ناشی از هنر و خلاقیت انسانی نسبت به محصولات هوش مصنوعی بود، به‌گونه‌ای که تولیدات هوش مصنوعی بایستی توسط عامل انسانی مورد پایش قرار گیرد. البته در همین نشست این پیش‌بینی نیز صورت گرفت که به‌تدریج کیفیت تولیدات هوش مصنوعی به‌گونه‌ای بهبود خواهد یافت که این تولیدات با تولیدات عناصر انسانی قابل‌تشخیص نخواهد بود! البته افزایش ارزش محصولات انسانی در قبال انبوه تولیدات هوش مصنوعی از دیگر پیش‌بینی‌های کارشناسان در این نشست بود. سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، لزوم گفتمان‌سازی در خصوص قابلیت‌های هوش مصنوعی در صنایع خلاق (به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه)، همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای پیشرو و توجه به ذی‌نفعان کلیدی در تصمیم‌گیری‌های کلان از توصیه‌های سیاستی بود که در این نشست مطرح گردید.
سومین نشست با عنوان هوش مصنوعی و اقتصاد خلاق با حضور ۸ کارشناس از کشورهای آمریکا، آلمان، فیلیپین، تونس، عربستان سعودی، نیجریه، اسپانیا و ایران برگزار شد. در این نشست بر اهمیت اقتصادی صنایع خلاق تأکید شد. این نشست با این پرسش اساسی آغاز شده که اساساً آیا صنایع خلاق اصلاً ارزش و بازار اقتصادی چشمگیری دارند؟ در پاسخ اما گفته شد اگر این حوزه را با صنایعی مانند نفت و گاز مقایسه کنیم، تقریباً نمی‌توان از اقتصادی‌بودنشان دفاع کرد؛ اساساً کدام صنایع در مقایسه با نفت و گاز اقتصادی به شمار می‌روند؟ اما توجه به آمار و ارقام اقتصادی مختص به صنایع خلاق، می‌تواند اقتصادی‌بودن آن را توجیه کند. مطابق گزارش‌های جهانی، ارزش بازار صنایع خلاق در سطح جهان در سال گذشته میلادی ۳۱۰۰ میلیارد دلار توصیف شده، رقمی معادل ۳.۱ درصد تولید ناخالص جهانی. دیگر ویژگی مهم صنایع خلاق، «کاربرمحور» بودن آنها و حضور پررنگ نیروی انسانی در وضعیت کنونی عمده خوشه‌های آن است. شاغلین این صنایع در جهان ۲۰۰ میلیون نفر، معادل ۶.۱ درصد جمعیت کل شاغلین جهان گزارش شده است.
هوش مصنوعی و صنایع خلاق به یک دلیل مهم با یکدیگر نسبتی جدی دارند، و آن هم اینکه هر دو مقوله سرشتی عمیقاً انسانی دارند و هر دو در ساخت آینده بشری سهمی جدی ایفا می‌کنند. پس دستیابی به شناختی بایسته از حقایق نسبت این دو، اعمّ از فرصت‌ها و تهدیدهای آن، در کنشگری فعال ما در قبال ساخت و اثرگذاری بر آینده این دو صنعت-فناوری و در نتیجه، به اثرگذاری شایسته بر زیست آیندگان منجر خواهد شد.
محمد امین شفیع‌خانی | ۱۳۹۵ ارشد فلسفه‌علم
