پانزدهمین جلسه از سلسله رویدادهای توسعه پایدار ایران با موضوع کسب‌وکارهای اجتماعی درون موسسات خیریه و چالش‌های آن از سوی مدرسه توسعه پایدار شریف روز ۲۳ خردادماه ۹۹ برگزار شد. برنامه با استقبال خوبی مواجه بود و تعداد ثبت‌نامی‌های این نشست مجازی به هفتاد نفر می‌رسید که از نقاط مختلف کشور و خارج از کشور برای شرکت در این برنامه و بهره‌گیری از تجارب افراد فعال در حوزه کسب‌وکارهای اجتماعی تمایل نشان داده بودند.
کسب‌وکار اجتماعی که نوبل صلح برد
ابتدا مهدیه عباس‌زاده، از پژوهشگران پژوهشکده سیاست‌گذاری شریف، مبانی نظری و مفاهیم مطرح در حوزه کسب‌وکارهای اجتماعی و ارتباط آنها با خیریه‌ها را ارائه داد. ارائه عباس‌زاده با به میان آمدن نام محمد یونس، برنده جایزه صلح نوبل در سال 2006 که برای نخستین بار این مدل را مطرح کرد شروع شد؛ هر چند پیش از او هم آوای این مفهوم کم‌وبیش شنیده می‌شده. به عقیده او به خاطر انتقادات وارد به «گرامین بانک» که محمد یونس موسس آن است، نمی‌توان از این شرکت با عنوان یک مدل کسب‌وکار اجتماعی یاد کرد ولی می‌توان سرمایه‌گذاری مشترک این بانک با شرکت فرانسوی «دیلی‌دانون» را مصداق کسب‌وکار اجتماعی دانست. تولید ماست خوشمزه غنی‌شده با مواد مغذی همچون آهن، روی و ید با قیمتی که افراد فقیر از عهده خرید آن برآیند، مأموریت «گرامین دانون» است. گرامین دانون یک شرکت خودگردان است، به این معنا که متعهد است از سود حاصل از فعالیت، به میزان بیش از سرمایه اصلی برداشت نکند. معیار موفقیت شرکت نیز با تعداد کودکان نجات‌یافته از سوءتغذیه سنجیده می‌شود نه سود حاصل از فروش.
مستقل و دغدغه‌مند
ویژگی‌های یک کسب‌وکار اجتماعی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
· یک بنگاه اقتصادی کاملا خودگردان باشد، به این معنا که درآمدهای بنگاه، بزرگ‌تر یا مساوی هزینه‌های اداره آن است و به کمک‌های خیریه و یا داوطلبانه وابسته نیست.
· به یک دغدغه و هدف اجتماعی مهم بپردازد؛ مانند فقر، اشتغال اقشار محروم و حاشیه‌ای، محیط زیست، اعتیاد، کارآفرینی روستایی، کودکان کار و... لذا هدف اصلی راه‌اندازی این کسب‌وکار، مطلقا یک هدف اجتماعی است.
· در صورت سودآور بودن، یا سود بین سهام‌داران و مالکان آن که در این حالت باید فقرا باشند تقسیم می‌شود و یا تمامی درآمدها، صرف مخارج کسب‌وکار، نگهداری بنگاه و توسعه موفقیت‌های اجتماعی آن می‌گردد.
شاخص‌هایی که تیم تحقیقاتی مدرسه توسعه پایدار در راستای تألیف کتاب «کسب‌وکارهای اجتماعی در ایران» به آن رسیده به دو نوع اصلی و تکمیلی تقسیم می‌شود. اولویت داشتن مأموریت اجتماعی و خودگردان بودن به لحاظ پایداری اقتصادی شاخص‌های اصلی و غیرانتفاعی بودن و عدم برداشت سود، تمرکز بر شکست بازار و خلق فرصت در حیطه‌های غیرجذاب اقتصادی یا اجتماعی(مانند شرکت آرشیا) و حرکت در راستای توسعه پایدار از شاخص‌های تکمیلی این نوع کسب‌وکارهاست. عباس‌زاده توسعه پایدار را این‌گونه تعریف کرد: ما نمی‌خواهیم فقط حال اقتصادمان خوب باشد، ما توسعه‌ای می‌خواهیم که ابعاد اجتماعی و محیط زیستی در آن لحاظ شده باشد. به عنوان مثال شرکت «نویدنور» که سهام‌داران آن بیماران هموفیلی‌اند، وازلین را به عنوان محصول تولیدی انتخاب کرده. دلیل این انتخاب از زبان خودشان چنین است: «وازلین از ضایعات پالایشگاهی به دست می‌آید و قصد داشتیم با این انتخاب از اثرات مخرب بر محیط زیست کم کرده باشیم. در عین حال صادرات این محصول وضعیت خوبی دارد و به چرخه اقتصادی کشور از این جهت کمک می‌شود.»
کسب‌وکارهای اجتماعی اگرچه خودشان خیریه نیستند ولی با خیریه‌ها ارتباط دارند؛ مثلا سهام‌دار شرکت آرشیا سود مجموعه را به خیریه اعطا می‌کند، پلتفرم مهربانه تأمیت مالی‌های خرد را برای موسسات خیریه سامان می‌دهد و برخی خیریه‌ها مثل رعد الغدیر و روزبه زنجان و جمعیت امام علی (ع) کسب‌وکارهایی را درون خیریه خودشان راه انداخته‌اند.
چرا خیریه‌ها به سمت خلق کسب‌وکار می‌روند؟
به گفته عباس‌زاده و با اتکا بر تحقیقات انجام‌شده به مرور زمان غالب موسسات خیریه به این نتیجه می‌رسند که رسیدن به استقلال در تأمین منابع مالی ضمن جذب حمایت‌های مردمی و دولتی می‌تواند مهم‌ترین انگیزه برای حرکت به سمت خلق کسب‌وکار باشد. ایجاد اشتغال و بازیابی عزت نفس برای افراد تحت پوشش و امکان جذب و حفظ بهتر نیروی انسانی متخصص و بااستعداد و باانگیزه هم از دیگر عوامل این حرکت بوده است، چرا که بعضا افراد با ورود به خیریه‌ها به‌خاطر سیاست کاری جاری در آن موسسه مأموریت خود را مقطعی و گذرا و محدود به کارهای سنتی می‌بینند و به مرور زمان این شکل از فعالیت آنها را دلسرد می‌کند. اقناع صرف افراد با استفاده از حس رضایتمندی ناشی از انجام کار خیر هم باعث می‌شود آن‌طور که باید توانایی نیروهای انسانی شناسایی و به کار گرفته نشود.
اما و اگرهای ورود خیریه‌ها به فضای کسب‌وکار
برای ورود درست خیریه‌ها به فضای کسب‌وکار باید ابعاد مختلف کسب‌وکار مثل مالی، حقوقی، منابع انسانی، فروش و بازاریابی لحاظ شود تا احتمال شکست در این فضای جدید کاهش یابد. علیرضا آتشک، مدیر اجرایی موسسه خیریه رعد الغدیر که در حوزه اشتغال افراد معلول مشغول به فعالیت است، در صحبت‌هایش از چالش‌ها و تجربه‌های رعد الغدیر در این حوزه گفت. به گفته آتشک اگر کسی کار داشته باشد عزت نفسش خدشه‌دار نمی‌شود، افسردگی نمی‌گیرد و درگیر آسیب‌های اجتماعی نمی‌شود، حتی اگر آن فرد معلولیت داشته باشد. در موسسه الغذیر 700 نفر در فرصت‌های شغلی متفاوت در حال فعالیت‌اند. این موسسه از همه ابزارهای اقتصادی و کسب‌وکاری برای ایجاد کسب‌وکارش استفاده کرده ولی هدفش رفع یک مشکل اجتماعی‌ست. درآمدهای ناشی از کسب‌وکارهای این مجموعه در خود آن و برای توسعه‌اش به کار گرفته می‌شود. به اعتقاد آتشک این افراد عیال‌الله هستند و خدا هیچ‌وقت به خانواده خود پشت نمی‌کند، موسسه رعد الغدیر هم همواره نظاره‌گر جاری شدن حمایت خدا مثل جاری شدن قطرات باران بوده است. آتشک نیاز مجموعه به خودگردان بودن از نظر اقتصادی را مهم‌ترین انگیزه بعد از پنج سال از شروع فعالیتش دانست.
رعد الغدیر معجزه نمی‌کند، انگیزه و توان می‌بخشد
ارائه آموزش‌های رایگان فنی‌وحرفه‌ای برای ارتقای سطح مهارت‌های حرفه‌ای توان‌یابان با رویکردهای اشتغال‌زایی و کارآفرینی، ارائه خدمات توان‌بخشی رایگان شامل کاردرمانی و گفتاردرمانی به منظور ارتقای سطح سلامت و امید به زندگی توان‌یابان برای برخورداری از مواهب یک زندگی مطلوب، ارائه خدمات روان‌شناسی، مشاوره، پشتیبانی، آموزش مهارت‌های زندگی به منظور کاهش عوارض ناشی از انزوای اجتماعی و مشکلات معیشتی توان‌یابان، فراهم نمودن امکان ازدواج و اشتغال و ادامه تحصیل و تغییر نگرش جامعه نسبت به توانمندی‌های واقعی افراد دارای معلولیت مجموعه‌ای از فعالیت‌های رعد الغدیر است. تمرکز این مجموعه به توسعه داخلی در چهار بعد حرفه‌ای، جسمی، روحی و اجتماعی از طریق ارائه خدماتی ذکرشده است.
آتشک از رصد و بهره‌گیری از تجارب کشورهایی همچون هندوستان و فرانسه و ترکیه در استفاده مطلوب از توانایی‌های بالقوه افراد دارای معلولیت سخن گفت و اشاره به توانایی‌های ویژه و خاص افراد دارای معلولیت کرد که می‌توانند فرصت خوبی برای اشتغال آنها محسوب شود. او مهم‌ترین عامل برای موفقیت کسب‌وکار اجتماعی مجموعه را آموزش مستمر افراد معلول طی سال‌های متمادی دانست. بخش مرکز تماس این مجموعه که بازاریابی تلفنی، پاسخگویی بیست‌وچهارساعته، پشتیبانی و خدمات پس‌ازفروش، جمع‌آوری و پیاده‌سازی داده‌ها، سنجش رضایت مشتریان، نظرسنجی افکار عمومی، مستندسازی فرایندهای اجرایی و ... از مأموریت‌های تعریف‌شده برای آن است، با کمک فنی سه تن از دانشجوهای شریف اضافه شده است. آتشک از سختی‌ها و موانع دیگر در راستای افزودن این بخش به موسسه خیریه‌شان هم گفت؛ مثل چالش‌هایی که اداره‌های دولتی و سازمان بیمه برایشان ایجاد کرده ولی این موانع آنها را در رسیدن به هدف‌شان خسته نکرده، چرا که برایشان لذت بخش بوده است. در همین بخش حدود 200 نفر معلول مشغول فعالیت‌اند و حقوق ماهیانه آنها حدود 4 میلیون تومان است. در کارگاه خیاطی و صنایع دستی و هنری حدود 80 نفر فعالیت می‌کنند و فعالیت آنها شامل تولید انواع البسه کار، تولید انواع کیسه‌های پارچه‌ای سازگار با محیط زیست، تولید ماسک در ایام اپیدمی کرونا، تولید انواع تابلوهای میناکاری، معرق چوب، صنایع چرمی و ... می‌شود.
ماهی ندهیم، ماهی‌گیری یاد بدهیم
فرح جمالی، مدیر عامل موسسه خیریه استاد روزبه زنجان سخنران بعدی نشست بود که با شعار «ماهی ندهیم ماهی‌گیری یاد بدهیم» به بحث ورود کرد. ماجرا از این قرار است که در سال 77 هیئت مدیره موسسه به این نتیجه رسید که فعالیت‌های موسسه برای محرومیت‌زدایی منطقه و ریشه‌کنی فقر و آسیب‌های اجتماعی مثل طلاق، اعتیاد، رها شدن فرزندان و ... کافی نیست. موسسه راهکار جایگزین را در تغییر رویکرد فعلی یعنی جذب کمک‌های مالی و اعطای بلاعوض آنها به نیازمندان دید. بنابراین با هدف مستقل شدن افراد نیازمند بستری را به منظور یادگیری مهارت برای آنها فراهم کردند. ایجاد کارگاه‌های آموزشی و ساماندهی نیروهای داوطلب با هدف توانمندسازی افراد نیازمند از کارهایی بوده که در این موسسه انجام شده است.
از وقف تا کسب‌وکارهای اجتماعی
در بخش بعدی برنامه مروری کوتاه بر تاریخ سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی در ایران انجام شد. در واقع کسب‌وکارهای اجتماعی را می‌توان ادامه سنت‌های وقف و قرض‌الحسنه در جامعه ایرانی دانست. وقف دارای قدمتی تاریخی‌ست و از همان ابتدا با انگیزه‌های مذهبی و با هدف تحقق منافع عمومی و تأمین آسایش مردم صورت گرفته است. سنت قرض‌الحسنه هم نهادی خودجوش بوده و برای پاسخگویی به نیاز اجتماعی افراد تشکیل شده است. موسسات خیریه حمایتی که به صورت سنتی در زمینه کمک‌رسانی مالی به اقشار مستمند جامعه فعالیت می‌کنند، موسسات خیریه حمایتی -اجتماعی که محور اصلی فعالیت آنها بر تقویت خودباوری، خوداتکایی و توانمندسازی خانواده‌های مددجو استوار است و موسسات و بنیادهای فرهنگی که صرفا به فعالیت‌های عام‌المنفعه فرهنگی و هنری می‌پردازند، از دیگر مصادیق سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی به شمار می‌روند.
زنان سرپرست خانوار جامعه هدف ماست
جمالی جامعه هدف موسسه استاد روزبه زنجان را زنان آسیب‌پذیر جامعه یعنی زنان سرپرست خانوار معرفی کرد. به گفته او سرمایه اصلی این مجموعه برای شروع کار نیروهای داوطلبی بوده‌اند که بدون هیچ چشم‌داشتی وظایف مختلف اعم از آموزش و پیگیری و نظارت و مشاوره را بر عهده گرفته‌اند و ارزشمندترین دارایی خود یعنی وقت‌شان را در اختیار مجموعه قرار داده‌اند. این موسسه نه تنها به پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی می‌پردازد بلکه فرهنگ کمک به همنوع را نیز ترویج می‌دهد. در این موسسه افراد نیازمند به جای دریافت کمک‌های بلاعوض آموزش‌های عملی می‌بینند و با استفاده از آموخته‌هایشان به اداره یک زندگی به صورت مستقل می‌پردازند. واحد شست‌وشوی سبزیجات در شش مرحله و به صورت شعبه‌ای از جمله فعالیت‌های موسسه روزبه است. این فعالیت را افرادی انجام می‌دهند که هیچ‌گونه سوادی در این زمینه نداشتند و با ارائه نکات آموزشی و بهداشتی به آنها و پیگیری و نظارت بر فعالیت‌های خوشه‌ای آنها در مناطق مختلف این کار ممکن شده است. علاوه بر این افرادی در واحد شیرینی‌پزی و واحد خیاطی با استانداردهایی معین و مورد تأیید قانون کار و بیمه کشور فعالیت می‌کنند.
کودکان و مادران را دریابید
بعد از جمالی نوبت به جمعیت امام علی رسید و سعیده‌سادات حسینی به نمایندگی از کمیته کارآفرینی جمعیت صحبت های خود را آغاز کرد. او داوطلبین جمعیت را به دو دسته دانشجویی و مردمی تفکیک و به صورت مختصر به زمینه‌های کاری جمعیت اشاره کرد، یعنی حمایت از کودکان کار، کودکان محروم از تحصیل، کودکان بدسرپرست، کودکان بزه و ... جمعیت عمده خدمات خود را برای قشر کودکان در مراکزی تحت عنوان خانه‌های فعالیت ایرانی ارائه می دهد. ارائه خدمات دیگر جمعیت به اقشار دیگر در خانه‌های اشتغال و واحدهای کارآفرینی که در نقاط مختلف کشور قرار دارند صورت می‌گیرد. از رویکردهای جمعیت تمرکز بر آموزش کودکان بوده، البته بعدا تمرکز جمعیت بر مادران خانواده‌های آسیب‌پذیر معطوف شده است، چرا که این مادران ستون این خانواده‌ها و جامعه هستند.
طبق اساسنامه و کاملا قانونی
آخرین بخش برنامه پرسش و پاسخ بین شرکت‌کنندگان و نماینده‌های موسسات خیریه بود. اولین سوال به ارتباط حقوقی موسسه خیریه و فعالیت‌های کسب‌وکاری می‌پرداخت. به گفته آتشک همه فعالیت‌های مجموعه یعنی توان‌بخشی و کمک موثر به اشتغال معلولین در اساسنامه موسسه مطرح شده و در زمینه موارد اجرایی از مرجع حقوقی مربوطه برای فعالیت مجوز گرفته شده است؛ به عنوان مثال برای مرکز تماس از سازمان تنظیم مقررات و برای صنایع دستی و کارگاه خیاطی از سازمان میراث فرهنگی. جمالی هم این‌طور پاسخ داد که در اساسنامه موسسه روزبه رویکرد مشخص و مجوز آن صادر شده که فعالیت‌های موسسه وجهه قانونی پیدا کند. پاسخ سعیده‌سادات حسینی تا حدی مشابه پاسخ جمالی بود، البته ضمن آن به چالش‌هایی که برای اخذ مجوز از وزارت بهداشت برای واحدهای آشپزخانه‌ای جمعیت امام علی و دیگر واحدها داشته‌اند اشاره کرد.
سوال بعدی درباره راه‌های تأمین مالی موسسه خیریه بود. آتشک این‌طور پاسخ داد: دومنبع درآمدی برای موسسه رعد الغدیر تعریف شده، اول وام‌های قرض‌الحسنه (با کارمزد دو درصدی و حتی صفر درصدی) که خیرین اعطا می‌کنند و شکل دیگر حمایت خیرین هم اعطای کمک‌های بلاعوض برای تجهیز امکانات واحدهای مختلف مجموعه است.
جمالی در پاسخ به این سوال گفت: با توجه به ماهیت موسسه درآمدهای حاصل از فعالیت مجموعه به خود افراد مددجو بازگردانده می‌شود و باقی‌مانده درآمد طبق مجوزهایی که مجمع موسسه به صورت سالانه صادر می‌کند، برای توسعه ساختار مجموعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخشی از هزینه‌ها هم از طریق کمک‌های مردمی تأمین می‌شود که سهم آن حدود یک‌سوم است.
به گفته حسینی در جمعیت امام علی (ع)، تأمین منابع مالی در ابتدای تعریف پروژه‌ها از سمت خیرین و کمک‌های مردمی صورت می‌گیرد ولی غالبا فعالیت واحدها شکل خودگردان به خودشان می‌گیرند. سود حاصل از فرایندهای تسهیل‌گری هم به طور کامل به افراد مددجوی شعبه مربوطه اختصاص می‌یابد؛ به عنوان مثال فعالیت‌های واحدهای خیاطی و آشپزخانه‌ای جمعیت امام علی به طور کامل به صورت خودگردان است.
برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های این موسسات به آدرس‌های زیر می‌توانید سری بزنید.
