آیین‌نامه انضباطی دانشجویان در تاریخ 14 شهریور 1374 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌رسد. بعد از آن در چند نوبت شیوه‌نامه اجرایی این آیین‌نامه تغییر می‌کند که آخرین تغییر آن به مردادماه امسال برمی‌گردد و بعد از آن هم به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نیز بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سپس دانشگاه‌های سراسر کشور ابلاغ می‌شود. شیوه‌نامه جدید به ادعای برخی فعالان دانشجویی و صنفی تغییراتی داشته که به ضرر دانشجو تمام می‌شود. برای بررسی این موضوع نگاهی به آیین‌نامه و شیوه‌نامه قدیم و جدید انداختیم و برخی نکات آن را در ادامه آورده‌ایم.
چه چیزهایی جرم است؟
می‌شود گفت تقریبا همه‌چیز. آیین‌نامه انضباطی دانشگاه‌ها همه جرم‌هایی که می‌شناسید، یعنی سرقت، قتل، جعل، ضرب، نزاع، مزاحمت، روابط نامشروع و... را در ردیف تخلفات ذکر کرده است. همه این موارد در قوانین کیفری کشور جرمند و قابل پیگیری. در کنار اینها البته تخلفاتی هم هستند که وجه دانشگاهی دارند؛ تقلب در امتحان یا فرستادن کسی به جای خود در امتحان مثال‌هایی از این نوع است.
دادگاه یا کمیته انضباطی؟
سوال اول و جدی این است که برای شکایت از موضوعی مانند سرقت یا ضرب و مزاحمت به مراجع قضایی کشور مراجعه می‌کنید یا کمیته انضباطی دانشگاه؟ شاید برای موارد جزیی دردسرهای پیگیری قضایی شما را به پیگیری از کمیته انضباطی دانشگاه ترغیب کند اما برای مسائل جدی‌تر چطور؟ با این همه آیین‌نامه انضباطی دانشگاه بر خودش لازم دیده برای چنین جرم‌هایی هم موارد تنبیهی مشخص در نظر بگیرد. حال فرض کنید کسی مرتکب سرقت یا مزاحمتی برای یکی دیگر از دانشجویان شود. تنبیه دانشگاهی دانشجوی متخلف تنها به شرط شکایت دانشجوی شاکی به کمیته انضباطی دانشگاه ممکن است. سازوکار قانونی مشخصی برای اینکه هر دانشجوی سارقی که در مراجع بیرون از دانشگاه محکوم شده، در دانشگاه هم تنبیه شود وجود ندارد. این یعنی قانون راه را برای تنبیه برخی و تنبیه‌نشدن برخی دیگر فراهم کرده. عده‌ای در دانشگاه و بیرون از آن تنبیه می‌شوند و عده‌ای تنها بیرون از دانشگاه.
چه کسی ثابت می‌کند؟
بسیاری از تخلفاتی که در شیوه‌نامه انضباطی دانشگاه آمده، به سادگی قابل اثبات نیست. رابطه نامشروع، داشتن آلات لهو و لعب، نگهداری محصولات رسانه‌ای؛ ابزار کمیته انضباطی برای بررسی این تخلفات چیست؟ به اعتقاد بسیاری از فعالان دانشجویی، آیین‌نامه با این کار راه را برای نقض حریم خصوصی دانشجوها فراهم کرده است. چطور می‌شود این موارد را بدون دخالت در حریم خصوصی ثابت کرد؟ این را هم در نظر بگیرید که آیین‌نامه صراحتی بر ارتکاب این کارها در فضای عمومی نکرده تا بگوییم منظور قانون‌گذار فضای عمومی دانشگاه بوده است.
از قرار معلوم نگارنده‌های آیین‌نامه خودشان هم به این موضوع پی برده‌اند. شاید به همین خاطر است که اثبات اعمال منافی عفت مانند زنا را از عهده کمیته انضباطی خارج دانسته و حتی در شیوه‌نامه جدید هم آن را وظیفه مراجع قضایی برشمرده‌اند.
تخلفات رایانه‌ای و مخابراتی
یکی از بندهای شیوه‌نامه جدید که حسابی در فضای مجازی سر و صدا کرد، بند تخلفات رایانه‌ای و مخابراتی است. البته با اندک‌دقتی در عنوان می‌فهمید که عنوان جدیدی نیست. نشاندن مخابرات در این عنوان نشان می‌دهد مدت کمی از خلق آن نمی‌گذرد. واقعیت این است که این بند در شیوه‌نامه سال 88 هم وجود داشت. شاید تغییر محل قرارگرفتن آن در شیوه‌نامه خیلی‌ها را به این اشتباه انداخته که چنین چیزی در گذشته وجود نداشته و حالا جرم‌انگاری شده. با این حال موارد تازه‌ای در این بند به فهرست تخلفات اضافه شده.
هک کردن، نفوذ به حریم شخصی، تهیه سایت‌های غیر اخلاقی و ضد امنیتی همه مواردی است که پیش از این هم جرم بوده است. با این همه شیوه‌نامه جدید حساسیت‌ها را برای نظارت بر رفتار دانشجوها در فضای مجازی برانگیخته است. انگاره‌ای که چندان هم غیرمحتمل نیست، هر چند بدون شک امکان گسترده‌شدن ندارد.
تقلب در فعالیت‌های پژوهشی
یک بند قابل دفاع در شیوه‌نامه جدید همین بند تقلب در فعالیت‌های پژوهشی است. بعد از همه بحث‌ها درباره پایان‌نامه‌نویسی سفارشی، تقلب و کپی در مقالات و همه مشکلات پژوهشی دانشگاه شیوه‌نامه انضباطی دانشجویان با صراحت در این حوزه وارد شده و تقلب‌های پژوهشی را رسما در زمره تخلفات دانشگاهی آورده تا مبنای قانونی نهادهای نظارتی دانشگاه برای برخورد با این تخلفات فراهم‌تر شود.
شأن دانشجو چیست؟
یکی از بندهای تخلفات کارهای دون شأن دانشجو است؛ عنوانی کلی و نامفهوم که هر سیاه و سفیدی را می‌توانید به آن نسبت دهید. اصلا شأن دانشجو چیست؟ آوردن عنوانی تا این حد کیفی و نامشخص در آیین‌نامه و شیوه‌نامه‌ای که حکم قانون جزای دانشگاه را دارد، خیلی عجیب است. نویسندگان این سند تلاش کرده‌اند با کمی توضیح این ابهام را برطرف کنند، اما حق آن است که در این هدف ناکام بوده‌اند و رفتار دون شأن دانشجو در پایان نامشخص و نامعلوم مانده است.
سخت‌تر شدن روند انضباطی
روند انضباطی در شیوه‌نامه جدید دشوارتر از قبل شده. زمان پاسخ به دعوت‌نامه کمیته از 10 روز به 5 روز کاهش پیدا کرده. این نشان می‌دهد که قانون‌گذار به دنبال سرعت عمل بیشتر و برخورد جدی‌تر با تخلفات بوده است. در ویراست سال 95 شیوه‌نامه دانشجو حق داشت در همه مراحل رسیدگی انضباطی از همراهی یک نماینده بهره ببرد. این امتیاز هم امسال برای دانشجوها لغو شده و حالا دانشجو باید به سبک و سیاق گذشته تنها در کمیته انضباطی حاضر باشد. اطلاع‌رسانی به دانشجو برای دعوت به کمیته هم از طریق تماس تلفنی، پیامک و سامانه آموزش دانشگاه انجام می‌شود و تفهیم و دعوت کتبی در زمان حضور به دانشجو تحویل می‌شود. استنکاف دانشجو از حضور هم تبعاتی دارد و پرونده او غیابی و بدون دفاعیاتش بررسی می‌شود.
محرمانگی
پرونده دانشجو در اختیار او قرار نمی‌گیرد. او تنها می‌تواند آن را مطالعه کند و از آن یادداشت بردارد و حتی داشتن کپی از آن هم منوط به تشخیص دبیر شورا است. در شیوه‌نامه جدید شاکی، شهود یا گزارش‌دهنده می‌توانند بخواهند نام آنها افشا نشود. موضوع نامأنوسی که مایه تعجب ناظران شده است؛ کسی از شما شکایت می‌کند و هویت او برای شما افشا نمی‌شود. به نظر می‌رسد قانون‌گذار سعی داشته شرایط را برای گزارش تخلفات سهل و هموار کند تا افراد بیشتری تمایل به گزارش تخلفات یا شهادت‌دادن داشته باشند. با این حال این مسأله آنقدری مایه تردید بوده که انتساب تخلف به دانشجو را تنها به این دلیل مشروط به تأیید از سوی شورا کرده‌اند. اگر هم تنها به دلیل چنین گزارشی حکمی داده شود، کمیته مرکزی وزارت علوم می‌تواند رأی صادره را نقض کند.
یک سند مبهم، کلی‌گو و سریع‌التغییر
آیین‌نامه انضباطی دانشگاه و شیوه‌نامه اجرایی آن دچار کلی‌گویی و جرم‌انگاری زیادی است. همه آنچه در کشور جرم است، به‌طور طبیعی در دانشگاه هم جرم است و باید مجازاتی داشته باشد. با این حال دانشگاه ابزار و توانایی لازم را برای اثبات پرونده بسیاری از تخلفات در اختیار ندارد. ارجاع جرم‌هایی مانند سرقت یا ضرب به مراجع قضایی منطقی‌تر به نظر می‌رسد. دانشگاه می‌تواند به استناد حکم مراجع قضایی تنبیه‌هایی را برای دانشجو در نظر بگیرد.
واقعیت این است که کمیته انضباطی در دانشگاه همان لولوی دوران کودکی است؛ لولویی که بیشتر به درد ترساندن کودک چشم و گوش بسته می‌خورد تا کودکی که می‌داند در دنیا چه خبر است. حداقل در دانشگاه شریف این‌طور بوده. بیشتر پرونده‌های بررسی‌شده در کمیته انضباطی دانشگاه و آنهایی که حکم جدی داشته‌اند، تقلب در امتحان بوده و هست. جایی که دانشگاه نشان داده شوخی ندارد و به‌راحتی یک نمره 25/0 در کارنامه شما به یادگار می‌گذارد، یعنی کمیته انضباطی در عمل همان کار عرفی خودش را انجام می‌دهد: بررسی و تنبیه تخلفات آموزش دانشجویی، نه بررسی پرونده‌های اخلاقی دانشجو یا ورود به زندگی خصوصی.
تغییرات شیوه‌نامه انضباطی دانشگاه تقریبا در هر دولت یک‌بار انجام شده است. حتی در دوره‌های اول و دوم یک دولت. تغییری چنین سریع و دائمی در شیوه‌نامه نشان از سهم بالای سلیقه و ملاحظات گروهی در قانون‌گذاری دارد. شیوه‌نامه اجرایی آیین‌نامه در هر تغییر تنها یک ویرایش ساده نشده، بلکه همه جملات بازنویسی شده‌اند. با این همه درصد تغییرات در هر دوره چندان نیست و کلی‌گویی‌ها همچنان ادامه دارد.
