در بخش قبل، گشت‌وگذار در تمدن غرب را شروع و اولین مؤلفه تمدنی آن، یعنی فرهنگ را بررسی کردیم. در این یادداشت هم نقش اقتصاد در پاگیری این تمدن را زیر ذره‌بین قرار می‌دهیم.
مسیرهای تجاری همواره در طول تاریخ دارای اهمیت حیاتی بوده‌اند؛ زیرا موجبات پویایی فرهنگ، اقتصاد و علم و فناوری را برای ملل مختلف فراهم می‌کرده‌اند. تا قبل از عصر ارتباطات، کلان‌ترین مجرای انتقال اطلاعات، همین مسیرهای تجاری بوده‌اند.
حتماً نام راه ابریشم را شنیده‌اید. مسیر تجاری‌ای که از حدود سال ۱۳۰ قبل از میلاد مسیح در دودمان «هان» چین پدید آمد و اهمیت آن، چنان است که چینِ امروز هم یکی از کلان‌پروژه‌های اقتصادی خود را احیای این مسیر تعریف کرده است. رونق این مسیر تجاری در طول تاریخ نوسان‌های بسیاری را تجربه کرده است. جالب است بدانید که این مسیر یکی از پررونق‌ترین زمان‌های خود را در زمان مغول از سر گذرانده است. علی‌رغم تمام ضرباتی که مغولان به تمدن‌های بشری آسیا وارد کردند، با یکپارچه کردن سرزمین‌های در سر این راه، باعث باز شدن این مسیر تجاری شدند و موجبات رونق تجاری و تبادل علمی و فرهنگی را فراهم کردند!
حال دسترسی داشتن به راه ابریشم یکی از حیاتی‌ترین خواسته‌های هر قدرتی بوده و هست. در شماره قبل به این اشاره کردیم که فتح قسطنطنیه، پایتخت روم شرقی، توسط ترک‌های عثمانی یکی از مهم‌ترین دلایل شروع عصر اکتشاف برای اروپاییان است. تا قبل از این اتفاق، غربیان برای دسترسی به راه ابریشم دو مسیر، پیشِ روی خود می‌دیدند: اول، مسیر خشکی که شامل عبور از قسطنطنیه و ترکیه و در نهایت ایران می‌شد؛ دوم، مسیر دریایی که نیاز به عبور از دریای مدیترانه داشت.
روم شرقی یا همان بیزانس در زمان حکومت خود، ، یعنی قرن چهار تا پانزده میلادی، با نیروی دریایی قدرتمند، امنیت دریای مدیترانه که متصل‌کننده سه قاره اروپا، آفریقا و آسیا است را تأمین می‌کرد. بازرگانان اروپایی نیز در زیر سایه امنیت دریای مدیترانه، به پیشه خود مشغول بودند؛ اما ترک‌ها عثمانی برخلاف بیزانسی‌ها، حاکمان قبلی دریای مدیترانه، اساساً یک قدرت زمینی محسوب می‌شدند و نیروی دریایی قدرتمندی نداشتند. از طرف دیگر از هر فرصتی استفاده می‌کردند تا به همسایه‌های غربی اروپایی خود، ضربه بزنند. در نتیجه تصمیم گرفتند با ناامن کردن دریای مدیترانه، دسترسی اروپا را به مسیرهای منتهیِ به راه ابریشم را قطع کرده تا باعث ایجاد یک رکود اقتصادی گسترده در سراسر خاک اروپا شوند؛ اما این شیوه تنها مدت کوتاهی جواب داد و اروپاییان راهکار نویی پیدا کردند: «دورزدن آفریقا برای رسیدن به راه ابریشم!»
بسته بودن مسیرهای اقتصادی بود که باعث شد اروپاییان با جلوداری اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها کشتی‌های اقیانوس‌پیما را که امکان پیمودن چنین مسیرهای دریایی طولانی و پرتلاطمی را برایشان فراهم می‌کرد، بسازند؛ کشتی‌هایی که علی‌رغم ظرفیت انسانی و باری زیاد، سبک و چابک نیز بودند. همین ویژگی‌ها بود که بعدها باعث برتری نظامی دریایی اروپاییان نسبت به همتایان شرقی خودشان شد و امکان ایجاد مستعمره‌ها و کلونی‌های بسیار دورتر نسبت به خاک سرزمین اصلی‌شان را برای آن‌ها فراهم کرد.
در میان ملت‌های اروپایی آن‌هایی حرف اول را می‌زدند که نیروی دریایی قدرتمندتری داشتند. این سردمداری پس از پرتغال و اسپانیا به هلند، فرانسه و در نهایت انگلستان به ارث رسید. مسلط بودن اروپاییان به مسیرهای تجاریِ دریایی و بعدها زمینی باعث شده بود که به مسائل نظامی و اطلاعاتی نیز احاطه داشته باشند و در تقابلِ با دیگر ملت‌ها دست بالا را داشته باشند.
برای بررسی این موضوع دو رویداد تاریخی را به طور کوتاه ذکر می‌کنیم:
اول اینکه، هند ضعیف شده و بدون قدرتِ مرکزیِ پس از حمله نادرشاه، ماند برای انگلیسی‌ها؛ انگلیسی‌هایی که دو قرن هند را استعمار و چپاول کردند؛ یک قرن تحت لوای کمپانی هند شرقی و قرن دیگر مستقیماً ذیل پرچم امپراتوری بریتانیا. هند تا قبل از آن، بزرگ‌ترین قدرت اقتصادی جهان به حساب می‌آمد و به عنوان یک ملت متمدن چندهزارساله شناخته می‌شد.
دوم اینکه، چین به عنوان یکی از متمدن‌ترین و قدیمی‌ترین ابرقدرت‌های جهان، از دست‌درازی‌های انگلیسی‌ها در امان نماند. شاید اسم جنگ تریاک را شنیده باشید. جنگی میان چین و انگلستان که به این علت شروع شد که انگلیس قصد از دست دادن بازار مصرف تریاک خود در چین را نداشت. چینی‌ها دیگر قصد واردات و مصرف تریاک که به‌شدت به اجتماع چین ضربه زده بود را نداشتند؛ اما انگلیسی‌ها معتقد بودند که شما باید تریاک مصرف کنید؛ چون ما می‌گوییم! جالب اینکه بابت آن وارد جنگ با حکومت چین شد.
اقتصاد شاید به عنوان یک مؤلفه تمدنی دست‌کم گرفته شود؛ اما با بررسی تاریخ خواهیم دید که همین مسائل اقتصادی می‌تواند باعث ظهور و یا افول تمدن‌های بشری شود و حتی سرنوشت بشریت را دگرگون کند.
صدرا یگانه | ۱۴۰۱ مهندسی برق
