رویت هلال ماه نو یکی از تجربه‌های چالش‌برانگیز رصد آسمان است؛ رصدی که در سبک زندگی مسلمانان تأثیر عمده‌ای دارد و با تعیین آغاز و پایان ماه‌های قمری، تقویم مناسکی آنها را شکل می‌دهد. این چالش در هر ۱۲ ماه قمری خودش را نشان می‌دهد، اما غیر از آغاز و پایان ماه رمضان کمتر بحثی حول آن در بین مردم عادی شکل می‌گیرد، چرا که با توجه به وجوب روزه در ماه رمضان و حرام بودن روزه در روز اول ماه شوال (عید فطر)، تعیین روز اول ماه‌های رمضان و شوال از اهمیت بسیار بیشتری برای مسلمانان برخوردار است.
ماه به عنوان تنها قمر زمین، در هر ۲۷.۳ روز، یک دور کامل (۳۶۰ درجه) به دور زمین می‌چرخد. به این مدت زمان دوره تناوب مداری می‌گویند و نسبت به ستارگان دوردست سنجیده می‌شود. به وضعیتی که ماه درست بین خورشید و زمین قرار می‌گیرد، مقارنه می‌گویند و به وضعیت مقابل آن، یعنی حالتی که زمین بین خورشید و ماه قرار گرفته، مقابله. در حالت مقارنه، هیچ بخشی از ماه از روی زمین دیده نمی‌شود و قسمت روشن ماه پشت به زمین قرار گرفته که به آن محاق یا ماه نو گفته می‌شود، اما در حالت مقابله تمام بخش روشن ماه رو به زمین است و حالت ماه کامل یا بدر را داریم.
در هنگام چرخش حدودا چهارهفته‌ای ماه به دور زمین از دید ستارگان دوردست، زمین هم در مدارش به دور خورشید کمی پیش‌روی می‌کند و به همین خاطر، یک دوره کامل مقارنه تا مقارنه بیش از ۲۷.۳ روز طول می‌کشد. به این بازه زمانی که حدودا ۲۹.۵ روز است، دوره تناوب هلالی گفته می‌شود، یعنی دوره‌ای که در آن شکل ماه که از زمین دیده می‌شود، از حالت ماه نو به ماه کامل رسیده و دوباره به ماه نو برمی‌گردد، از یک مقارنه تا مقارنه دیگر.
چند ساعتی که از مقارنه بگذرد، به تدریج بخش‌هایی از قسمت روشن ماه رو به زمین قرار گرفته و امکان دیدن هلال ماه نو فراهم می‌شود، البته به شرطی که ماه دیرتر از خورشید غروب کند و شرایط آب‌وهوایی و موقعیت ماه در آسمان اجازه رصد هلال ماه نو را بدهد. هرگاه هلال ماه نو در آسمان غروب دیده شود، ماه جدید قمری آغاز می‌شود و فردای آن شب اولین روز ماه قمری خواهد بود. برای مشاهده هلال ماه نو باید در روز بیست‌ونهم ماه قمری، به محل مناسبی که هم افق همواری داشته باشد و هم از آلودگی‌های مختلف مناطق شهری، از جمله آلودگی نوری و آلودگی‌های گردوغباری پاک باشد، رفته و بلافاصله بعد از غروب خورشید، در همان حوالی محل غروب به دنبال هلال ماه نو گشت؛ هلالی که چند درجه‌ای بالاتر از افق است و بسیار نازک و محو به نظر می‌رسد.
از منظر فقه، اولین سوال این است که ملاک تحقق آغاز ماه، رخ دادن مقارنه است یا رویت هلال؟ پاسخ مشهور فقهای شیعه این است که رویت هلال در شروع ماه قمری موضوعیت دارد و صرف رخ دادن مقارنه برای آغاز ماه، کافی نیست. در مقابل کشور عربستان صرف مقارنه را برای اعلام ماه جدید کافی می‌داند.
سوال دوم به نحوه رویت هلال برمی‌گردد؛ آیا رویت هلال باید با چشم عادی باشد یا دیدن با ابزارهای رصدی هم برای تحقق آغاز ماه قمری، کافی‌ست؟ در این میان فقهایی چون آیت‌الله خامنه‌ای قائل به کفایت رویت با چشم مسلح هستند، اما در مقابل فقهای متعددی صرفا رویت با چشم غیرمسلح را معتبر می‌دانند.
اما سوال سوم این است که آیا رویت هلال ماه نو در یک منطقه، به معنای آغاز ماه قمری در مناطق اطراف هم می‌تواند باشد یا خیر؟ به عبارت دیگر رویت هلال ماه نو در یک منطقه، شروع ماه جدید قمری را تا چه مناطقی اطراف آن ثابت می‌کند؟ این مسئله به اتحاد یا اختلاف افق مشهور است و یک مسئله اختلافی بین فقها به شمار می‌رود؛ بعضی معتقدند که کره زمین تنها یک ماه قمری دارد و رویت هلال در هر نقطه‌ای از زمین به معنای آغاز ماه قمری در تمام نقاط کره زمین است و بعضی دیگر رویت هلال در شهرهای جنوبی کشور را برای آغاز ماه قمری در شهرهای شمالی کشور کافی نمی‌دانند.
در مجموع همین اختلاف‌ها بین نحوه رویت هلال و اتحاد یا اختلاف افق‌ها باعث می‌شود که فقهای مختلف روایت‌های متفاوتی از شروع ماه‌های قمری داشته باشند.
به بهانه بحث‌های مختلف پیش‌آمده در زمینه رویت هلال و آغاز ماه قمری که مخصوصا در اواخر ماه رمضان و اوایل ماه شوال اوج می‌گیرد، سری به وب‌سایت ستاد استهلال دفتر رهبری زدیم. در این وب‌سایت گزارش ماهانه استهلال ماه برای ۱۵ سال اخیر همراه با توضیحات آمده است.
برای هر ماه، زمان مقارنه، زمان غروب خورشید و ماه، ارتفاع و سن ماه هنگام غروب خورشید، مدت مکث ماه پس از غروب و در نهایت فاصله زاویه‌ای بین ماه و خورشید در هنگام غروب ثبت شده است:
چهار مورد بالا از یکدیگر مستقل نیستند و با داشتن برخی از آنها، با محاسبات نجوم کروی می‌توان به مقادیر دیگر دست پیدا کرد. هم‌چنین به‌طور کلی هرکدام از این چهار مشخصه مقدار بیشتری داشته باشد، رویت‌پذیری هلال ماه نو بیشتر خواهد بود. البته باید توجه داشت که وضعیت آب‌وهوایی هم تأثیر بسیار زیادی در رویت‌پذیری هلال ماه نو دارد.
ما در اینجا چهار مشخصه بالا را در استهلال‌های ۱۰ سال اخیر بررسی کرده‌ایم. در هر نمودار نقطه مشکی مربوط به استهلال هلال ماه شوال ۱۴۴۲ است که رمضان آن ۲۹روزه بود و نقطه قرمز مربوط به استهلال هلال ماه شوال ۱۴۴۳ که رمضانش ۳۰روزه به پایان رسید. هم‌چنین نقاط پایینی مربوط به استهلال‌هایی هستند که در نهایت هلال در آنها رویت نشده و ماه قبلی ۳۰روزه به پایان رسیده و نقاط بالایی مربوط به استهلال‌هایی که هلال خودش را در آنها نشان داده و ماه قبلی را ۲۹روزه کرده است.
درمورد نمودار ۱ با تقریب می‌توان گفت که هلال‌هایی که فاصله زاویه‌ای‌شان با خورشید در هنگام غروب بیش از ۸.۵ درجه بوده، معمولا دیده شده‌اند و به ثبت رسیده‌اند.
براساس نمودار ۲ نیز با تقریب می‌توان گفت اگر هلال در هنگام غروب خورشید سنی بیشتر از حدود ۱۸ ساعت داشته باشد، احتمال رویت‌پذیری بالایی دارد.
نمودار ۳ نیز این‌طور می‌گوید که اگر مکث ماه بعد از غروب خورشید بیشتر از ۳۰ دقیقه باشد، به احتمال زیاد می‌توان هلال ماه نو را دید.
مطابق با نمودار ۴ نیز هلال‌هایی که ارتفاع‌شان نسبت به افق در زمان غروب خورشید بیش از ۶ درجه باشد، شانس زیادی برای رویت دارند.
