گفت‌وگو با دکتر سالاریه، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی مکانیک
روزنامه: چرا رشته مهندسی مکانیک به عنوان یک رشته دانشگاهی وجود دارد؟ مهندسی مکانیک چه نیازی را از جامعه برطرف میکند؟
مهندسی مکانیک از قدیمی‌ترین رشتههای مهندسی در تاریخ بشر است و کاملا با نیازهای زندگی انسان در هم‌آمیخته شده. با یک زبان ساده مکانیک علم طراحی و ساخت ماشینآلات و به‌کارگیری آنها با هدف تبدیل و به خدمت گرفتن صورت‌های مختلف انرژی در راستای اهداف زندگی بشر محسوب میشود. اطراف ما پر است از ماشین‌آلاتی ساده و پیچیده که به کمک دانش مهندسی مکانیک طراحی و ساخته شده. دامنه به‌کارگیری مهندسی مکانیک از داخل منزل تا کارخانجات و وسایل حمل‌ونقل و حتی بیمارستانها و مراکز تفریحی را شامل میشود. در منزل از یخچال، ماشین لباس‌شویی و ظرف‌شویی تا یک فندک ساده و اسباب‌بازی‌های کوچک و بزرگ همه با مهندسی مکانیک سر و کار دارد. در حمل‌ونقل تمامی خودروهای سواری، اتوبوس، قطار، کشتی‌های کوچک و غول‌پیکر، هواپیماها، چه در طراحی و ساخت سیستمهای موتور و پیش‌ران آنها و چه در طراحی و ساخت فرم بدنه و چه در ساخت مکانیزم‌های کنترلی و ایمنی آنها مستقیما مهندسی مکانیک دخیل است. در کارخانجات هم تمامی ماشینآلات خودکار و غیرخودکار و رباتها و سیستمهای اتوماسیون در بخش طراحی مکانیزم‌های حرکتی، طراحی و ساخت بدنه نیاز به کار یک مهندس مکانیک دارد. در بیمارستانها لوازم متعددی را در دست جراح و در اتاق‌های عمل می‌بینیم که همگی با کمک مهندسی مکانیک طراحی و ساخته شده است. در حوزه انرژی، اعم از انرژی‌های بادی، آبی، نیروگاهی ماشین‌آلاتی وجود دارد که بدون مهندسی مکانیک هیچ وقت قابل ساخت نبود. توربینها، کمپرسورها و پمپ‌ها توسط مهندسان مکانیک طراحی و ساخته میشود.
روزنامه: آینده تحصیلی و پژوهشی و کاری مهندسی مکانیک چگونه است؟ در تحصیلات تکمیلی این رشته چه گرایش‌هایی دارد؟
در حوزه‌های انرژی، به ویژه انرژی‌های پاک، در حوزه اتوماسیون صنعتی، در حوزه‌های رباتیک، در حوزه حمل‌ونقل، در مهندسی پزشکی و ساخت اندام‌های مصنوعی، در حوزه کشاورزی و ساخت ماشینآلات جدید، در حوزه‌های هوافضایی و ... مهندسان مکانیک فعالیت‌های گسترده‌ای را در کشور دارند. هرچه جلو می‌رویم، با ترکیب مهندسی مکانیک با سایر رشتههای مهندسی زمینههای جدیدی نیز متناسب با نیازهای جدید جامعه پدید می‌آید؛ مثل مکاترونیک، رباتیک، هوش مصنوعی و مهندسی پزشکی.
بچه‌ها در کارشناسی با اصول کلی، دروس عمومی و تخصصی جامع مهندسی مکانیک آشنا میشوند؛ استاتیک (دانش ایستایی و تعادل)، دینامیک (دانش حرکت)، سیالات (دانش ایستایی و حرکت در مواد سیال)، مقاومت مصالح (دانش استحکام و تغییر شکل مواد در اثر اعمال نیرو)، ترمودینامیک و انتقال حرارت (دانش انرژی و گرما و کار)، طراحی اجزاء ماشین (دانش طراحی بخش‌های مختلف ماشین و اصول طراحی و تحلیل مهندسی)، ارتعاشات و دینامیک ماشین، کنترل (دانش به کارگیری، هدایت، و کنترل دقیق ماشین‌ها و سیستم‌ها) و ... دانشجوها در دوره کارشناسی معمولا در سال آخر از بخش‌ها و گرایشهای مختلف مهندسی مکانیک به طور تخصصی‌تر و با توجه به علاقه خود درس می‌گذرانند و با حوزه‌های تخصصی کاری مهندسی مکانیک آشنا میشوند. در مقطع تحصیلات تکمیلی گرایشهای مختلفی وجود دارد؛ طراحی کاربردی (دینامیک- کنترل، مکانیک جامدات و طراحی)، تبدیل انرژی (انرژی و سیالات)، بیومکانیک (مهندسی پزشکی با تکیه بر جنبه‌های مهندسی مکانیک)، مکاترونیک (تلفیقی از مهندسی مکانیک و برق و کامپیوتر که به طور تخصصی به اتوماسیون، رباتیک و مسائلی از این دست می‌پردازد)، خودرو و دریا.
روزنامه: دانش‌آموزی که می‌خواهد مهندسی مکانیک را به عنوان رشته تحصیلی در دانشگاه انتخاب کند، چه ویژگی و شخصیتی داشته باشد؟
فردی که وارد مهندسی مکانیک میشود، باید در درجه اول به مبانی دانشی این علم علاقه داشته باشد. در دبیرستان بچه‌ها در دروس فیزیک به صورت خیلی ابتدایی با مفهوم نیرو، حرکت، شتاب، انرژی و ترمودینامیک آشنا میشوند اما این مفاهیم در دروس تخصصی به صورت دقیق و گسترده در مقطع کارشناسی مورد بحث قرار میگیرد. همچنین این فرد باید به محاسبات ریاضی علاقهمند باشد. همچنین یک مهندس باید علاقه به فهمیدن و درک ارتباط میان اجزاء ماشینآلات داشته و با فرایندهای ساختی هم میانه خوبی داشته باشد.
از طرفی فردی که می‌خواهد به عنوان یک مهندس موفق شود، علاوه بر سواد در کار تخصصی خود باید دارای اعتماد به نفس بالا، پرتلاش و خستگی ناپذیر باشد. مهندسی یک کار تیمی و گروهی است. انجام پروژه‌های مهندسی بزرگ بدون داشتن یک روحیه مثبت در کار گروهی موفقیت‌آمیز نخواهد بود. مهندس مکانیک باید از سایر رشتههای مهندسی نیز اطلاعاتی داشته باشد تا بتواند در یک کار تیمی بزرگ موفق شود و تعاملات خوب و موثری با سایر مهندسان برقرار کند.
از هر دری سخنی
رشته مهندسی مکانیک از نظر نوع تنوع مسائل مورد بحث جامع ترین رشته مهندسی به شمار میرود. در حقیقت رشته مکانیک بخشی از علم فیزیک است که با استفاده از مفاهیم پایه علم فیزیک و به تبع آن ریاضی به بررسی حرکت اجسام و نیروهای وارد بر آنها پرداخته و می‌کوشد تا با توجه به نتایج بررسی‌های خود طرحی نو در زمینه صنعت ارائه دهد. به عبارتی رشته مکانیک قسمتی از علم فیزیک را پیاده میکند. علم مکانیک به تحلیل حرکت و عوامل ایجاد کننده حرکت مانند نیروها و گشتاورها و شکل حرکت می‌پردازد اما مهندسی مکانیک تا حدودی با علم مکانیک تفاوت دارد، چرا که یک مهندس مکانیک علاوه بر علم مکانیک باید بسیاری از علوم دیگر را یاد گرفته و بعضی از هنرها را نیز کسب کند. شاید بتوان گفت که رشته مهندسی مکانیک رشته تحلیل و طراحی سیستمهای دینامیکی و استاتیکی است. موضوعاتی نظیر تولید، تبدیل و بهرهگیری از انرژی، تولید و ساخت ماشینآلات، استفاده از مواد مختلف در ساخت قطعات، طراحی و کنترل سیستمهای کنترلی، مکانیکی، حرارتی و سیالاتی، تهویه مطبوع، حوزه سلامت و غیره در این رشته بررسی میشود. در زندگی روزمره، در هر محیط و مکانی که حضور داشته باشید، رد پای مهندسی مکانیک را مشاهده خواهید کرد. به عنوان مثال وسایل نقلیه، تأسیسات ساختمانی، نیروگاههای حرارتی، صنایع نفت و گاز، دستگاههای پزشکی، رباتها، ماشین آلات صنعتی و ... با تکیه بر توانایی و علم مهندسان مکانیک ساخه میشود. در واقع هر چیزی که حرکت کرده یا انرژی مصرف کند، یک مهندس مکانیک در طراحی و ساخت آن نقش داشته است. بنابراین مهندسی مکانیک نقش بسزایی در بهبود کیفیت زندگی و توسعه اقتصادی هر کشوری دارد. مهندسان مکانیک اصول اساسی نیرو، حرکت، انرژی و گرما را فرا گرفته و با تخصص خود سیستمهای مختلف را طراحی کرده و میسازند.
راهروهای پیچ‌درپیچ مکانیک
یک دانشجوی کارشناسی دروس و آزمایشگاههایی را با موضوعات کلی حرارت و سیالات، جامدات، دینامیک و ارتعاشات، ساخت و تولید و برخی دروس اختیاری با موضوعات بیومکانیک (مهندسی پزشکی)، خودرو، نیروگاه و توربین پاس میکند. در دانشگاه تعدادی از این دروس به صورت اجباری هستند که افراد همگی باید آنها را بگذرانند. تعدادی از دروس هم به عنوان اختیاری درنظر گرفته شده که دانشجو با توجه به علاقه خود دروس اختیاری موردنظر را اخذ میکند. در واقع هدف اصلی دوران کارشناسی آشنایی کلی دانشجویان با موضوعات و سرفصلهای مختلف است تا در صورت نیاز در کارهای مختلف به این قسمتها مراجعه کرده و نیاز خود را پیدا کنند. در دوران کارشناسی افراد به صورت تخصصی و با عمق زیاد درسی را فرا نمیگیرند بلکه در این مقطع بیشتر با سرفصلهای مهم آشنا شده و حوزه کاری خود را انتخاب میکنند. هدف قرار دادن دروس اختیاری کسب دانش و اطلاعات بیشتر در مورد گرایش مورد علاقه افراد است. در این دوران کارگاههایی مانند تراشکاری، جوشکاری و اتومکانیک نیز وجود دارد. در همین راستا دانشجوی کارشناسی میتواند ساخت یک قطعه و جوشکاریهای مختلف را تجربه کرده و با خودرو و اجزای آن تا حدی آشنا شود. به طور کلی در دوران کارشناسی افراد محاسبات فنی، طراحی، تهیه نقشه، روشهای تولید، ساخت قطعات مختلف، روشهای آزمایش، کار با دستگاههای ساخت و از همه مهمتر دید فنی و مهندسی نسبت به مسایل مختلف را فرا میگیرند.
هنوز به آخر نرسیده‌ایم
بر خلاف تصور عدهی زیادی که فکر میکنند مهندسی مکانیک به انتهای خود رسیده و تاریخ مصرف این علم تمام شده، این علم قدیمی به طور مستقیم با بحرانها، مسائل روز و راهکارهایی برای آینده در ارتباط بوده و ترکیب آن با رشتههای جدید سبب ایجاد زیرشاخههای مختلفی شده است. برای مثال ترکیب علومی مانند نانو، علوم شناختی و اجتماعی، هوش مصنوعی و ... با مهندسی مکانیک، عرصههای جدیدی را در حوزه‌های پژوهشی و صنعتی ایجاد کرده است. با توجه به اهمیت این عرصههای جدید و روند رو به گسترش آنها در اکثر دانشگاههای ایران نیز این عرصهها در حال توسعه است. بنابراین غیر از حوزه‌های کلاسیک مهندسی مکانیک که همچنان بخش تحقیق و توسعه در آنها فعال است، در عرصههای جدید نیز تحقیقات و سرمایه‌گذاریهایی انجام میشود.
مهندسی مکانیک در تحصیلات تکمیلی به گرایشهای تبدیل انرژی، ساخت و تولید، طراحی کاربردی، مکاترونیک، خودرو و جامدات تقسیم میشود. البته این تقسیم‌بندی از یک دانشگاه تا دانشگاه دیگر تفاوت‌هایی دارد.
آچار فرانسه‌های صنعت
در همه جای دنیا یک فارغ‌التحصیل مهندسی مکانیک مثل یک موم خام است که دانش کافی دارد و در هر زمینه‌ای که کار کند، میتواند در آن زمینه متخصص شود. دانش مکانیک دانش زندگی است. در هر مجتمع و کارگاه صنعتی نیاز به فارغالتحصیلان این رشته امری ضروری و مشهود است و با توجه به حرکتهای صنعتی این چند سال اخیر کشور، مهندسین مکانیک بیش از پیش در گرداندن چرخ صنعت دخیل شده‌اند و راه همواره برای رشد و ترقی آنها گشاده است. به صورت کلی وضعیت رشته مهندسی مکانیک در اکثر گرایشهای خود در حوزه تحقیقاتی و صنعتی در ایران رو به رشد بوده و همچنین با توجه به مولد بودن رشته مهندسی مکانیک و سرمایهگذاری کلان کشورهای خارجی در این رشته در عرصههای قدیم و جدید، آینده پژوهشی و صنعتی این رشته نیز وضعیت مناسبی دارد. با توجه به شرایط فعلی کشور و عدم واردات محصولات خارجی، بازار کار این رشته در کشور جایگاه مناسبی پیدا کرده است. در سالهای اخیر تعداد مراجعات به مهندسان داخلی برای رفع نیاز صنعت روند افزایشی داشته و پیشبینی میشود با گذشت زمان، مراجعه به متخصصان داخلی در تمام زمینههای مهندسی بیشتر شود و مهندسی مکانیک به خاطر حضور و ارتباط زیاد در عرصه صنعت بیشتر مورد توجه خواهد بود.
فقط مهندس‌ها وارد شوند
اصولا تحصیلات دانشگاهی به خصوص در زمینههای مهندسی نیاز به علاقه وافر به رشته دارد، بنابراین عدم علاقه و تقویت دروس پایه در مهندسی مکانیک ممکن است موجب دلسردی، از دست دادن انگیزه و رکود در ادامه تحصیل شود. در انتخاب شغل صحیح عوامل مختلفی از جمله ویژگیهای شخصیتی، ارزشها، علایق، مهارتها و ... تأثیرگذار است و هر فرد با توجه به شرایط خود تصمیم میگیرد. رشته مهندسی مکانیک دارای واحدهایی ملموس و کاربردی است ولی داشتن اطلاعات کافی نسبت به این رشته قبل از انتخاب آن ضروری است. از جمله ویژگیهای عمومی که یک فرد برای ورود به مهندسی مکانیک لازم دارد میتوان به قوه تجسم بالا، تفکر فنی، توانایی کار تیمی، دست به آچار بودن، توان برنامه ریزی، واقع‌گرایی، روحیه جستجوگری، علاقهمند به خلق کردن و ابداع اشاره کرد. اگر فردی هستید که ویژگیهای موردنظر را دارید، حتما رشته مهندسی مکانیک را انتخاب کنید. اگر فردی با قدرت ریسک پایین، عدم توانایی حضور در محیط صنعتی، راحت طلب، دارای قوه تجزیه و تحلیل ضعیف هستید، رشته مهندسی مکانیک را انتخاب نکنید!
از خلیج فارس تا دریای خزر
بخش قابل توجهی از مساحت دنیا را دریا و ساحل تشکیل میدهد. این مناطق از حیث نظامی، صید، راه‌های ارتباطی، اقتصادی و تجاری اهمیت ویژهای دارند. از جمله شاخههای مهم در مهندسی مکانیک رشته مهندسی دریاست. این رشته به خاطر استفاده از پتانسیلهای ساحلی، فراساحلی و حضور در عرصه کشتی‌رانی نیاز به تربیت متخصصانی در این زمینه دارد. به عنوان مثال پیش‌نیاز استخراج نفت از دریاها، طراحی و ساخت سکوی بهره‌برداری و استخراج است. در ساحلها نیز طراحی بندر برای مقاصد تجاری، اقتصادی و صیادی ضروری است. همچنین در صنایع کشتی‌رانی، ساخت شناورها و سازههای دریایی مشاغلی پردرآمد برای فارغالتحصیلان این رشته در دسترس است.
مهندس همان مهندس است
مهندس دریا گرایش کشتیسازی مسائلی از قبیل طراحی بدنه، استحکام بدنه، سیستمهای پیشرانه (موتور و گیربکس)، پایداری کشتی در مقابل امواج و طراحی مربوط به ناوبری (مسیریابی کشتی) را مطالعه میکند که همه این مسائل در گرایشهای دیگر مکانیک نیز مطرح میشود و فقط مهندسی کشتیسازی این مسائل را به صورت تخصصی در ارتباط با کشتی و سازههای دریایی مثل اسکله‌ها و سکوهای نفتی متحرک مطالعه و بررسی می‌نماید. به عبارت دیگر یک مهندس دریا ، مهندس مکانیکی است که در کاربردهای دریایی مشغول به کار می‌باشد.
مهندسی دریا (کشتیسازی) گرایشی از مهندسی مکانیک است که تنها در دانشگاه صنعتی شریف ارائه میشود. در دانشگاههای دیگر از جمله دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه خلیج فارس و دانشگاه سیستان و بلوچستان، مهندسی دریا به عنوان یک رشته مستقل با سه گرایش مهندسی کشتیسازی ، مهندسی کشتی و دریانوردی ارائه میشود که چارت درسی آنها کمی با گرایش ارائه شده در دانشگاه صنعتی شریف متفاوت است. اکثر درسها در این دوره با رشته مهندسی مکانیک به صورت مشترک ارائه میشود. درسهای تخصصی گرایش مهندسی دریا در صنعت نمود واقعی دارد. برای مثال در درس ساختمان کشتی افراد یک مدل کشتی را با توجه به استانداردهای لازم طراحی کرده و آن را میسازند. در ادامه مدل کشتی را در محیط آزمایشگاهی تست کرده و نتایج بدست آمده را تجزیه و تحلیل نموده و با مدل واقعی مقایسه میکنند. امکان حضور و کار کردن در ساحل برای افراد در دوره کارآموزی وجود دارد.
در کشورهایی از دنیا که به دریا و ساحل دسترسی دارند، مهندسی دریا همواره جزء رشتههای موردتوجه بوده، چرا که حمل و نقل دریایی ارزانترین راه حمل و نقل و ارتباطی است. با توجه به موقعیت ساحلی و استراتژیک منحصر به فرد ایران همواره این صنعت مورد توجه سرمایهگذاران دولتی و خصوصی بوده و با توجه به بکر بودن این حوزه در کشور، اگر افراد ایده مناسبی در این حوزه داشته باشند، به راحتی میتوانند ایده خود را به واقعیت تبدیل کنند.
مهندسان دوزیست
از نظر حضور در صنعت، موقعیت و مکان کاری شما متغیر خواهد بود. عدهای در شرکتها به تحلیل و طراحی پرداخته و عدهای دیگر با حضور در مناطق ساحلی و دریایی مشغول به کار میشوند. افرادی که به این رشته ورود میکنند باید توانایی حضور در مناطقی دور از شهرها، زندگی کردن به دور از خانواده، توانایی سفرهای متعدد، حوصله زیاد، توانایی کار گروهی، توان برنامه‌ریزی، قدرت تجزیه و تحلیل و ... را داشته باشند. افرادی که توانایی زندگی تنهایی و به دور از خانواده، تحمل گرما و شرجی بودن هوا، توانایی زندگی در بیرون شهر و سختی کشیدن را ندارند، انتخاب این رشته برایشان مناسب نیست.
