«واکسن ایرانی کرونا: ضرورتها، چالش‌ها و مسیر پیش‌رو» عنوان رویدادی بود که با حضور نمایندگان ارشد شرکت‌های ایرانی تولید واکسن کرونا و برخی از صاحبنظران حوزه سلامت و سیاست‌گذاری عمومی به میزبانی مدرسه توسعه پایدار دانشگاه صنعتی شریف در روز ۸ مرداد ۱۴۰۰ بر بستر فضای مجازی برگزار شد. این همایش، که به نوعی نخستین رویداد عمومی دانشگاهی با موضوع بررسی مسئله تولید واکسن‌های ایرانی کرونا بود، قصد داشت که ضمن ارائه تصویری از وضعیت فعلی پیشرفت واکسن‌های ایرانی کرونا، چالش‌های کشور در این مسیر و آینده پیش‌روی آن را برای مخاطبان تبیین کند.
پیش از این رویداد، مدرسه توسعه پایدار در کانال تلگرامی خود یک نظرسنجی برگزار کرده و از مخاطبان خود خواسته بود که پیش‌بینی کنند در تابستان ۱۴۰۱ پروژه‌های ساخت واکسن ایرانی چه سرانجامی پیدا کرده‌اند. از نتایج جالب این نظرسنجی این بود که از حدود ۳۴۰۰ نفر شرکت‌کننده، تنها ۱۵ درصد خوش‌بین هستند که این پروژه‌ها موفقیت‌آمیز شده و نیاز داخلی را پاسخگو باشند و ۵۲ درصد نیز بر این باورند که این پروژه‌ها کاملا شکست خواهند خورد! به گفته برگزارکنندگان رویداد، چنین دیدگاهی در افکار عمومی، ضرورت گفت‌وگو درباره واکسن ایرانی کرونا و بررسی دقیق‌تر آن را گوش‌زد می‌کند و بهانه‌ای برای برگزاری چنین رویدادی شده است.
تولید داخلی واکسن کرونا، یک ضرورت راهبردی برای کشور
اولین ارائهدهنده، دکتر مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیستفناوری کشور و عضو کمیته ملی واکسن کرونا بود. او در ارائه خود به وضعیت واکسن‌های کرونا در سراسر دنیا اشاره کرد که ۶ واکسن تاکنون تأیید اضطراری از سازمان بهداشت جهانی گرفتهاند. اغلب واکسن‌های دنیا که در فاز مطالعات بالینی قرار دارند، از نوع پروتئینی بوده و واکسن آکسفورد-آسترازنکا با تأیید در ۱۶۰ کشور، بیشترین مورد استفاده را داراست. در ایران نیز طرحهای مختلفی برای توسعه واکسن‌های کرونا وجود دار که که برخی از آنها در خود کشور توسعه یافته و برخی نیز مانند واکسن‌های پاستور و سیناژن به شکل انتقال فناوری بودهاند. از بین واکسن‌های ایرانی، واکسن‌های برکت و انستیتو پاستور در فاز ۳ بالینی، واکسن‌های سیناژن، رازی و نیز واکسن فخرا در فاز ۲ بالینی، یک واکسن در فاز یک و ۷ واکسن نیز در مرحله پیشبالینی هستند.
به گفته قانعی، وقتی با مسئله واکسن روبه‌رو هستیم، چالش‌های مختلفی در رابطه با مراحل مختلف تأمین، حمل، انبارش، تحویل، تزریق و پساتزریق وجود دارد که همه آنها باید در معالات مورد توجه قرار بگیرد و اینکه در فضای افکار عمومی، مسئله تأمین و محل آن(تولید یا خرید) پررنگ می‌شود، فقط بخش کوچکی از پازل پیچیده واکسیناسیون کروناست. پیش‌بینی شده که در سال ۲۰۲۱، میزان ۱۱.۵ میلیارد دوز واکسن کرونا در جهان تولید شود که ۷.۵ میلیارد آن را برخی کشورهای خاص از قبل پیش‌خرید کرده‌اند و مابقی سهم سایر کشورهاست و لذا انحصار این کشورها و کمبود ظرفیت جهانی عرضه، ضرورت تولید داخل کشور را بیش از پیش روشن میسازد.
یکی دیگر از چالش‌ها در تأمین واکسن به گفته قانعی، بحث کووکس بود که از ۱۶ میلیون دوزی که مبلغ آن واریز شده، فقط ۲ میلیون دوز به ایران تحویل داده شده است. در کنار آن، بدعهدی کشورهایی مثل هند و یا مشکلات انتقال ارز خرید واکسن را که تنها یک ماه است حل شده نیز باید به این موارد اضافه کرد. به گفته قانعی، اگر بخواهیم تا پایان امسال مشکل واکسیناسیون را حل کنیم، تنها راه آن، حمایت از تولید داخل است. در بسیاری نقاط دنیا، دولتها از شرکت‌ها حمایت کرده و قبل از تولید واکسن، آن را از شرکت‌های تولیدکننده پیش‌خرید کردند تا انگیزهای برای بخش خصوصی و کاهش ریسک‌های آنان باشد. قانعی ابراز امیدواری کرد که در دولت بعدی، با پیش‌خرید واکسن، توان شرکت‌های فعال در این حوزه افزایش یابد.
قانعی تأکید داشت که تجربه موفق واکسیناسیون فلج اطفال در دهه ۷۰ نشان می‌دهد که زیرساخت و ظرفیت برای تزریق سریع و گسترده در کشور وجود دارد و چالش اصلی در حال حاضر، «تأمین واکسن» است.
در کنار موارد مطرحشده، او به چالش‌های فرهنگی و گروه‌های ضد واکسن نیز اشاره کرد که در اغلب نقاط دنیا گروه‌هایی از جامعه زیر بار واکسن‌زدن نمیروند و ابتلا و مرگ‌ومیر این افراد از چالش‌های دولتها خواهد بود. قانعی همچنین به هزینههای بالای تأمین واکسن از کشورهای مختلف نیز اشاره کرد که توجیه دیگری بر تولید داخلی واکسن است. بنا به گفته قانعی، کشوری در مقابل کرونا ایمن است که به اندازه یک سال آینده خود ذخیره واکسن داشته باشد.
پایداری در فرایندهای تولید و افزایش ظرفیت تولید در آینده نزدیک برای واکسن برکت
دکتر حسن جلیلی، مدیر طرح تولید واکسن برکت سخنرانی بعدی این همایش بود. او در تشریح مراحل پیشرفت واکسن برکت عنوان کرد: تابستان سال قبل در مرحله پیشبالینی دیدیم که واکسن موفق است و اقدامات لازم برای شروع فاز اول مطالعات بالینی در دی ۱۳۹۹ شروع و پس از موفقیت، فاز ۲ و ۳ نیز به طور هم‌زمان در اسفند ۹۹ آغاز شد. مقاله مربوط به فاز پیشبالینی در مرحله revise بوده و مقاله فاز ۱ و ۲ نیز تقریبا آماده است و طی روزهای آینده امیدواریم که بتوانیم آن را به یک مجله معتبر بین‌المللی ارسال کنیم.
جلیلی با اشاره به غلبه سویه انگلیسی در پیک چهارم و سویه هندی در پیک پنجم اشاره کرد که سرم خونی افراد واکسینه‌شده با واکسن برکت در فازهای ۱و ۲ آن در برابر سویه‌های جدید مقاوم بوده که مقاله این موضوع نیز در حال نگارش است. ایشان با اشاره به اینکه خلاصه نتایج مطالعات فازهای قبلی واکسن کووایران برکت در سایت شفافارمد قرار داده شده، عنوان کرد که اکثر عوارض ایجادشده در افراد دریافت کننده واکسن از نوع ۱، یعنی خفیف‌ترین عارضه شامل سردرد، درد در محل تزریق و ضعف بدنی بوده و افراد کمی هم از نوع ۲ که شامل تب بوده دچار عارضه شده‌اند. به گفته دکتر جلیلی، در فاز ۱ و ۲، ایمنیزایی واکسن ۹۳.۵ درصد برآورد شده و البته میزان اثربخشی واکسن در فاز ۳ معلوم خواهد شد که ۲۰ هزار نفر در آن شرکت کرده‌اند و احتمالا تا پایان شهریور تمام شده و نتایج آن جمع‌بندی شود.
جلیلی درباره بحث تولید نیز گفت که ما از ابتدای کار دنبال زیرساخت تولید بودیم و در حال حاضر از فاز ۱ صنعتی بهره‌برداری کامل صورت گرفته که در آن بین ۸۰۰ هزار تا یک میلیون و دویست هزار دوز واکسن در هفته تولید می‌شود. او البته اشاره کرد که طبق قواعد، برای کنترل کیفی واکسن، به ۱۶ تا ۲۰ روز زمان لازم است، و واکسن‌های تولیدی هفتگی، طبیعتا با کمی تأخیر به وزارت بهداشت برای ورود به چرخه واکسیناسیون تحویل داده خواهد شد. او با اشاره به در پیش بودن راه‌اندازی فاز ۲ صنعتی، گفت این فاز شامل۲ خط است که خط ۱ قابلیت تولید ۸ میلیون دوز در ماه را دارد و ظرفیت فعلی برکت را به ۱۲ میلیون دوز در ماه می‌رساند. در حال حاضر عملیات نصب این خط به پایان رسیده و در حال تستهای نهایی هستیم و پیش‌بینی می‌شود که در آینده‌ای بسیار نزدیک کار خود را شروع کند. همچنین با راه‌اندازی خط ۲، ظرفیت ما به بیش از ۲۰ میلیون دوز در ماه می‌رسد که در حال نصب تجهیزات آن هم هستیم و امید داریم در ماه آینده این خط نیز به ظرفیت تولید ما اضافه شود. در تمام دنیا، مسئله تأمین مواد اولیه در تولید واکسن، یک گلوگاه جدی است که با علم به این موضوع، تلاش زیادی برای ذخیره‌سازی کافی این مواد کرده‌ایم و ضمن تأمین تمام اقلام موردنیاز برای تولید میلیون‌ها دوز تاکنون، این ظرفیت ذخیره تا ماه آینده به چندین برابر سطح فعلی نیز خواهد رسید که از این بابت نیز نگرانی در ادامه تولید در بلندمدت وجود نداشته باشد.
او در جواب سوالی راجع به ایرانی نبودن فناوری واکسن برکت و نقش کشورهای هند و چین بیان کرد: فناوری این واکسن، کاملا ایرانی است. البته برای تولید واکسن در همه جای دنیا، دستگاههای مختلفی نیاز است که همه آنها نیز لزوما در یک کشور تولید نمی‌شود و لذا برخی از آنها از کشورهای مختلف خریداری شده و نقش این کشورها به منظور کمک به راه‌اندازی این دستگاهها بوده و نه انتقال فناوری تولید واکسن که کاملا ایرانی و تولید دانشمندان خودمان بوده است. دکتر جلیلی در رابطه با استفاده خانمهای باردار و شیرده از واکسن برکت هم بیان کرد که هنوز مطالعات لازم در این باره انجام نشده، ولی با توجه به اینکه فناوری ساخت آن به مانند سینوفارم مبتنی بر «ویروس کشته‌شده» است، باتوجه به اثبات بی‌خطر بودن واکسن سینوفارم برای این گروه‌ها، احتمالا برکت نیز چنین قابلیتی خواهد داشت که در آینده مشخص خواهد شد. جلیلی راجع به علت تأخیر در انتشار مقالات مرتبط با واکسن برکت نیز عنوان کرد که یک علت اصلی آن، لزوم انجام آزمایشاتی بوده که در کشور مرسوم نبوده و امکاناتش وجود نداشته است؛ با این حال انتشار مقالات به طور جدی در دستور کار قرار دارد و در ماه‌های آینده به تدریج در مجامع علمی عرضه خواهد شد. دکتر جلیلی راجع به دریافت مجوز تزریق اضطراری از سازمان جهانی بهداشت نیز اشاره کرد که یک تیم مشاور برای این کار در کنار ما هستند و بعد از جمع‌بندی نتایج فاز سوم، حتما برای این موضوع اقدام خواهیم کرد و امیدوار هستیم که بر این اساس ما نیز به فهرست واکسن‌های دارای مجوز سازمان جهانی بهداشت اضافه شویم.
در پایان او در رابطه با برخی تأخیرها در زمان‌بندی تحقق تولید واکسن برکت در ماه‌های گذشته و نیز برخی شایعات راجع به بروز مشکل جدی در خطوط تولید گفت که با قطعیت اعلام می‌کنیم که امروز علی‌رغم تمام سختی‌ها، هیچ مانعی برای تولید وجود ندارد و علی‌رغم برخی دشواری‌ها در ماه‌های گذشته، روز به روز شرایط بهتر می‌شود و با تهمیداتی که پیش‌بینی شده و رفع موانع، هم از جهت راه‌اندازی خطوط جدید و هم تأمین ذخیره ماده اولیه به میزان کافی، در ماه‌های بعد خبرهای خیلی خوبی در عمل از تولید واکسن برکت خواهیم دید. البته چالش‌های تولید واکسن موضوعی‌ست که در زمانی دیگر و پس از گذر این مقطع حساس می‌شود به آن مفصل‌تر پرداخت؛ برای مثال مشخص نبودن زمان دریافت مجوز اضطراری و ریسک‌های آن ما را دچار چالش جدی کرد، از این بابت که باید میلیون‌ها دلار واکسن را ذخیره می‌کردیم، در حالی که معلوم نبود این میزان ذخیره چه زمانی قرار است مورد استفاده قرار بگیرد. در همه جای دنیا دولتها واکسن را پیش‌خرید می‌کند ولی اینجا این شکلی نبود و به همین خاطر با کمی ملاحظه و با ظرفیت کمتری شروع کردیم.
شروع قریب‌الوقوع مطالعات فاز سوم واکسن رازی
در ادامه، دکتر علی اسحاقی، رئیس موسسه تحقیقات واکسن و سرمسازی رازی به بیان توضیحات درباره واکسن این موسسه پرداخت: موسسه رازی در اسفند ۹۸ به دنبال پلتفورم پروتئین نوترکیب برای ساخت واکسن رفت. فرمولاسیون آن در فروردین ۹ انجام و در خرداد ۹ آزمایش روی میمونها شروع شد و در اواخر خرداد ۹۹ می‌دانستیم که واکسن خوبی در دست تحقیق و توسعه داریم. از اواخر خرداد به فکر تولید صنعتی افتادیم و در مرداد پرونده به سازمان غذا و دارو ارسال شد. در ۲۷ دی ۹۹ مجوز کارآزمایی بالینی گرفتیم. در ۱۰ اسفند ۹۹ فاز اول را با ۱۳۳ نفر شروع کردیم و فاز ۲ در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد ۱۴۰۰ شروع شد که ۵۰۰ نفر در این فاز شرکت نمودهاند.
در حال حاضر منتظر مجوز فاز ۳ هستیم که در یکی دو هفته آینده احتمالا شروع خواهد شد و بین ۲۸ تا ۴۰ هزار نفر شرکت خواهند نمود. برای تولید طراحی خطوط داخلی انجام شده و اگر همه چیز خوب پیش برود، تا آخر سال می‌توانیم ۲۰ تا ۳۰ میلیون دوز واکسن به وزارت بهداشت تحویل دهیم. اسحاقی درباره استنشاقی بودن یک دوز این واکسن گفت که هدف از این خصیصه در واکسن این است که ما جلوی زنجیره انتقال را بگیریم. دوز استنشاقی، می‌تواند ناحیه فوقانی تنفسی را نیز ایمن کند و در صورت موفقیت‌آمیز بودن اتفاقی مهم در واکسن‌های کرونا در جهان خواهد بود که البته هنوز هم هیچ واکسن استنشاقی، مطالعاتش به پایان نرسیده و لذا مجوز نگرفته است. او در رابطه با فاصله زیاد بین ارسال پرونده به سازمان غذا و دارو و دریافت مجوز کارآزمایی بالینی بیان کرد: این واکسن جدید بود و فناوری جدیدی داشت و احتمالا مسائلی از این دست باعث شده که فرآیند بررسی آن در سازمان غذا و دارو، طولانی‌تر از پیش‌بینی اولیه شود.
انتقال کامل دانش فنی واکسن کوبا به ایران و تولید مستقل انستیتو پاستور از مهر ۱۴۰۰
سخنران بعدی این رویداد، دکتر دلارام درود، معاون تولید انستیتو پاستور ایران بود. در ابتدا او با اشاره به جشن ۱۰۰سالگی انستیتو پاستور گفت: ما ظرفیت‌های خوب و پلتفرمهای مختلف تولید داریم. سوبرانا ۰۲ واکسن پروتئینی است که با همکاری انستیتو پاستور ایران و کوبا طراحی و مطالعه شده است. در کنار این واکسن، سوبراناپلاس نیز وجود دارد که برای دو دسته افراد مناسب است؛ یک دسته افرادی که نیاز به دوز یادآور دارند و یک دسته افرادی که قبلا مبتلا شده و سپس بهبود پیدا کرده‌اند که معلوم نیست حتما باید به طور کامل واکسینه شوند و یا دوز یادآور کافی است که این موضوع به علت کاهش هزینه صورت می‌گیرد. او در رابطه با دلایل همکاری با کوبا این‌طور بیان کرد که: ما یک قرارداد همکاری قبلی با کوبا داشتیم و این در واقع ادامه همکاری قبلی بود و قبلا انتقال دانش و فناوری صورت گرفته بود و نیاز به قرارداد جدید نبود؛ از سوی دیگر هم‌زمان ۳ پلتفرم مشخص واکسن دارای مجوز جهانی در کوبا وجود داشت و می‌خواستیم به این سمت برویم که سریعتر مجوز WHO را برای هر ۲ کشور بگیریم. دوز اول و دوم این واکسن به فاصله ۲۸ روز از هم تزریق می‌شود و دوز یادآور(بوستر) نیز به فاصله ۲۸ روز از دوز دوم تزریق (با فرمولاسیون متفاوت نسبت به دو دوز قبلی).
او با اشاره به برخی مقالات چاپ‌شده در رابطه با این مطالعه در نشریات معتبر بین‌المللی گفت: اینکه ما وارد این همکاری شدیم، به این دلیل بود که سویه‌های غالب ایران و کوبا متفاوت بود و ممکن بود نتایج کوبا برای ایران تطبیقپذیر نباشد. در اردیبهشت ۱۴۰۰ در ۷ استان فاز ۳ را در ایران روی ۲۴۰۰۰ نفر شروع کردیم. مسئله ایمنی در فاز ۱ در کوبا به اثبات رسیده بود و بیشترین عارضه همان درد در محل تزریق بود که در فاز ۲ هم همین بود. در فاز ۳ کوبا و ایران، سویهها را هم‌زمان هم رصد می‌کردیم که مطالعه کوبا تمام شده و مطالعه بالینی فاز ۳ در ایران هم تمام شده و منتظر هستیم زمان موردنیاز برای بررسیهای نهایی طبق پروتکل‌ها تمام شود. نکته مهم این است که به زودی دو مقاله مشترک راجع به نتایج اثربخشی این واکسن در ایران و کوبا منتشر خواهد شد.
یکی از ویژگی‌های مهم این واکسن این است که پروتئین را از سویه‌های مختلف می‌توانیم در بازطراحی آن طوری به کار ببریم که در برابر جهش‌های بعدی نیز کارایی آن بالاتر رود. این واکسن برای سنین ۳ تا ۱۲ و ۱۲ تا ۱۸ سال نیز در فازهای ۱ و ۲ در کوبا در حال مطالعه است و نتایج خیلی خوبی داشته که منتظر جمع‌بندی نتایج هستیم تا در صورت موافقت نهادهای نظارتی و تنظیم‌گری در ایران نیز برای گروه‌های زیر ۱۸ سال از آن استفاده کنیم.
خط تولید ما در حال حاضر کاملا آماده است. بانک سلولی را نیز دریافت کرده‌ایم و همکاری نزدیک و خوبی با کوبا در این رابطه داریم. مراحل باقی‌مانده ثبت سفارش مواد و راه‌اندازی تجهیزات نیز تا آخر شهریور برای شروع بهره‌برداری به انجام خواهد رسید. در پایان درود در رابطه با نوع همکاری با کوبا و ابهامات و سوالاتی که راجع به مشترک بودن واکسن طرح می‌شود، این‌طور بیان کرد: همان‌طور که واکسن هپاتیت ب در دهههای گذشته از کوبا به ایران منتقل شد و از همان موقع اسمش شد واکسن هپاتیت ب انستیتو پاستور ایران، درمورد واکسن کرونا نیز فرایند مشابهی از جهت انتقال فناوری انجام می‌شود و حتی بهتر از آن تجربه. خیلی صریح بگوییم که طبق قرارداد ما، تمامی دانش فنی واکسن کرونای کوبا به صورت تمام و کمال از صفر تا صد به ایران منتقل شده و هیچ مشکلی برای ساخت این واکسن در ایران یا وابستگی به کوبا نداریم و از پاییز ۱۴۰۰ مستقلا آن را تولید خواهیم کرد. رئیس انستیتو فینلای، شخصا هفته پیش در ایران بود و صراحتا گفت که این واکسن، واکسن مشترکی هست که در ایران به نام پاستور-کواک تولید می‌شود.
انتقال فناوری از استرالیا و تولید واکسن توسط شرکت بخش خصوصی
آخرین سخنران این بخش، دکتر ساغر براتی، مسئول علمی بخش تحقیق و توسعه واکسن سیناژن بود. براتی با اشاره به تولید مشترک بودن این واکسن با کشور استرالیا، عنوان کرد: کمپانی vaxine استرالیا در پروسه توسعه واکسن مشغول به کار است و اولین شرکتی است که در این کشور مجوز فاز ۱ را دریافت کرده است. سیناژن در سال ۱۳۷۳ تأسیس شد و به تولید داروهای MS، ناباروری و سرطان مشغول بوده و واکسن اسپایکوژن حاصل انتقال فناوری از شرکت vaxine و ساخت به وسیله شرکت سیناژن است. فاز ۱ این واکسن در جولای ۲۰۲۰ در استرالیا با ۴۰ نفر آغاز شد که از هر ۴ نفر، ۳ نفر واکسن و ۱ نفر واکسننما دریافت کردند که به فاصله ۳ هفته واکسنها تزریق شدند. بیشترین عوارض مربوط به درد، قرمزی و خارش در محل تزریق بود. افرادی که دو دوز واکسن را دریافت کردند ایمنی مطلوبتری نسبت به افرادی داشتند که واکسننما دریافت کرده بودند. فاز ۲ در ایران با هدف اولیه ایمنیزایی بر روی ۴۰۰ داوطلب انجام شد که به ازای هر ۳ نفر، ۱ نفر واکسننما دریافت می‌کرد. دو دوز با فاصله ۲۱ روز تزریق می‌شد و به زودی نتایج و عوارض جانبی اعلام خواهد شد.
در حال حاضر منتظر صدور مجوز شروع فاز ۳ هستیم که روی جمعیت ۱۷ هزار نفری داوطلبین آزمایش خواهد شد. پیش‌بینی ما این است که ۳ تا ۴ میلیون دوز در ماه از این واکسن تولید کنیم. براتی در رابطه با نوع همکاری با شرکت استرالیایی این‌طور توضیح داد: همکاری ما به این صورت است که صاحب فناوری، شرکت vaxine است و انتقال آن به ایران و ساخت در کشورمان صورت می‌گیرد که مانند همکاری فایزر و بایونتک است؛ در واقع تکنولوژی را vaxine در اختیار قرار می‌دهد و ساخت را سیناژن انجام می‌دهد. البته اطلاعات کامل در رابطه با این واکسن و نوع همکاری نیز در سایت اسپایکوژن وجود دارد.
مخالف واردات واکسن نیستیم؛ لزوم اتخاذ سیاست‌های مناسب از سوی دولت
بخش آخر این رویداد، پنل گفت‌وگوی جمعی پیرامون مسائل راهبردی ساخت واکسن ایرانی کرونا بود که با دبیری دکتر علی ملکی، رئیس پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف و با حضور دکتر حمید بهلولی، نظریهپرداز و مدرس حوزه سیاست‌گذاری عمومی و سلامت دانشگاه تهران، دکتر خشایار روشن ضمیر، مسئول فنی کارخانه شرکت سیناژن، دکتر محمدحسین فلاح مهرآبادی، معاون تحقیقات و فناوری موسسه تحقیقات واکسن و سرمسازی رازی، دکتر مصطفی قانعی و دکتر دلارام درود برگزار شد.
دکتر بهلولی در رابطه با اینکه اگر به عقب برگردیم چه تصمیماتی را در مدیریت کرونا باید اصلاح می‌کردیم، اینگونه توضیح داد: مسئله زمان در مواجهه با همه‌گیری و اتخاذ تصمیمات مناسب و در زمان مقتضی خیلی مهم است. داشتن سیاست‌های روشن و میزان درآمد کشورها از نکات مهم اثرگذار در این باره است. ۱۲۸ کشور دست به قرنطینههای بزرگ زدند. ما «فرصت زمانی» را متوجه نشدیم و ویروس کل کشور را فرا گرفت که هنوز هم درگیر آن هستیم. نکته بعد آزمایش در مقیاس بالا و بعد ردیابی بیماران بود که با تکیه بر آنها بتوانیم به درستی قرنطینه افراد را اعمال کنیم و نهایتا مجموعه اقداماتی که انجام می‌شد تا بتوانیم زنجیره انتقال ویروس را قطع نماییم. در همه این موارد ما می‌توانستیم بهتر عمل کنیم. در حال حاضر هم از نظر من هیچ عملی جز واکسیناسیون گسترده نمی‌تواند به بهبود اوضاع کمک کند.
از دکتر مصطفی قانعی در رابطه با حمایتهای صورت‌گرفته از شرکت‌ها سوال شد که این‌طور پاسخ داد: شرکت‌ها، همگی خودشان وارد شدند؛ بضاعت در این حد بود که از واکسنسازها درخواست کنیم که به این حوزه ورود کنند تا ظرفیت کشور در این حوزه ارتقا یابد. سپس نمایندگان شرکت‌ها نیز نکاتی را در این زمینه بیان کردند. آنها عقیده داشتند که واکسنسازها باید کنار هم باشند. پلتفرمها باید متفاوت باشند تا ببینیم هر واکسنی مناسب چه گروه‌های سنی و چه شرایط و چه سویه‌هایی است. همچنین از کمکهای چند میلیارد دلاری دولتی به فایزر و مدرنا صحبت شد که این شرایط برای واکسن‌های ایرانی وجود نداشت و پیشخریدی صورت نگرفت و ریسک عدم موفقیت واکسنها روی دوش شرکت‌ها بود و هست که این مسئله مانعی جدی برای توسعه ظرفیت کشور در این حوزه در آینده پیش‌رو خواهد بود.
نکته جالب توجه در ادامه این گفت‌وگو آن بود که نمایندگان شرکت‌ها بر اهمیت نقش حاکمیت در تعیین سیاست مشخص برای میزان خرید از خارج و خرید از داخل تأکید کردند. همچنین این موضوع عنوان شد که شرکت‌های تولیدکننده با واردات واکسن مشکلی ندارند و اتفاقا خرید واکسن از خارج در مقطع کنونی کمک می‌کند که انتظارات و فشار رسانه‌ای بر شرکت‌ها کاهش پیدا کرده و آنها بتوانند بر امور اصلی تولید خود متمرکز شوند.
ضروری بودن برنامه‌های حمایتی دولت و لزوم تهیه گزارش ملی واکسن ایرانی
در پایان این بخش، دکتر علی ملکی به جمع‌بندی سخنان پرداخت: از صحبت‌های مطرح شده به نظر می‌رسد که شرکت‌ها عمدتا به شکل خودجوش و بر اساس تشخیص و مسئولیت‌پذیری که احساس کرده‌اند پا در عرصه تولید واکسن گذاشته‌اند؛ با این حال ادامه مسیر قطعا به حمایت بیشتری نیاز دارد و برنامه دولت برای بسته حمایتی از این مسیر باید روشنتر شود، چراکه فرایند تولید واکسن به خودی خود سرمایهبر است و نباید ابهام خرید و تقاضا از جانب دولت هم به دغدغه شرکت‌ها اضافه شود. نکته بعدی این که چون حفظ جان مردم در اولویت است، نگاه واقعگرایانه به ظرفیت تولید و تنظیم آن با سیاست واردات از اهمیت بالایی برخوردار بوده و کسی نسبت به واردات برای پوشش شکاف بین ظرفیت تولید کشور و نیاز واقعی کشور اعتراضی ندارد. همچنین با توجه به محدودیت منابع در کشور با ورود به فاز بعدی، اگر بخواهیم تولید واکسن، اقتصادی باشد، چون بازار ما محدود است و خیلی نمی‌توان به بازار خارج تکیه کرد، پس بعد از این فاز باید ارزیابی جدی از ظرفیت مجموعهها و چاره‌اندیشی برای اقدامات سیاستی بعدی صورت بگیرد. همچنین آنچه که روشن نیست و سیاستگذار عرضه واکسن باید به آن پاسخ دهد، بحث قیمت است. یک بحثی به عنوان ۷۰ درصد قیمت بین‌المللی مطرح شده که با توجه به متفاوت بودن قیمت و فناوری واکسنها در سطح بین‌المللی، نمی‌توان در داخل هم قیمت ثابتی در نظر گرفت.
یک بحث هم سیاست رسانه‌ای بود که می‌تواند هزینههای زیادی داشته باشد و در برخی موارد بعضی اتفاقات باعث تخریب سرمایه اجتماعی مردم و عدم اتکا به ظرفیت داخلی شد که سیاستگذار در این مورد نیز باید رویه از پیش تعیینشده و مناسبی داشته باشد.
به عنوان یک دستور کار مهم برای کمک به مسائل سیاست‌گذاری این حوزه، به نظر می‌رسد که ما در اسرع وقت به یک گزارش ملی نیاز داریم که چه گذشت و چه شد که سیاستها در حوزه ساخت واکسن اینگونه جلو رفت و چه چالش‌ها و مسائلی پیش روست. این گزارش باید از سوی مجموعه مستقلی انجام بگیرد و نتایج آن مبنای اصلاح مسیر پیش‌روی کشور در این حوزه قرار بگیرد.
گفتنی است این رویداد مجازی به مدت ۵ ساعت و با حضور بیش از ۱۲۰ نفر شرکت‌کننده و با بیشینه حضور ۸۰ نفر هم‌زمان در سالن سمینار برگزار شد. توضیحات بیشتر راجع به این برنامه و سایر رویدادهای «توسعه پایدار برای ایران» را می‌توانید در سایت مدرسه توسعه پایدار به نشانی sdschool.ir دنبال کنید.
