گفت‌وگو با دکتر جمشیدی، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی نفت
روزنامه: چرا رشته مهندسی نفت به عنوان یک رشته دانشگاهی وجود دارد؟ مهندسی نفت چه نیازی را از جامعه برطرف می‌کند؟
مهندسی نفت همان‌طور که از اسمش پیداست کاملا به نفت ارتباط دارد. از زمانی که نفت کشف شد، نیاز به متخصصینی که بتوانند مخازن آن را اکتشاف و زمین را حفاری کرده و ضمن حفاظت از مخازن نفتی در برابر فشار و فوران و آتش‌سوزی آن را به مصرف‌کننده‌هایی مثل پالایشگاه‌ها برسانند، وجود داشت. مهندسی نفت چهار گرایش اصلی اکتشاف، مخازن، حفاری و بهره‌برداری دارد که البته گرایش اکتشاف در شریف ارائه نمی‌شود.
کشور ما اقتصاد متکی به نفت دارد و تولید نفت نقش مهمی در چرخش امور کشور ایفا می‌کند. نفت در داخل کشور هم به صورت سوخت و هم به صورت خوراک پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها به کار می‌رود و مقدار قابل توجهی از تولید هم صادر می‌شود. حفظ میزان تولید نفت نیازمند توسعه مداوم میادین و مخازن نفت و گاز است، یعنی میادین جدید کشف و چاه‌های جدید حفاری شوند و این چاه‌ها به مرحله تولید رسیده و مشکلات چاه‌های قبلی نیز رفع و میزان تولید آنها حفظ شود.
روزنامه: آینده تحصیلی و پژوهشی مهندسی نفت چگونه است؟
بچه‌هایی که وارد رشته نفت می‌شوند، هم امکان کار در بخش دولتی و هم بخش خصوصی را دارند. همچنین امکان ادامه تحصیل در داخل و خارج از کشور برایشان فراهم است. البته محدودیت‌هایی به دلیل تحریم‌های آمریکا وجود دارد. زمینه پژوهشی در مقطع ارشد و دکتری مطرح می‌شود. در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشجوها روی یکی از گرایش‌های حفاری، مخازن و بهره‌برداری متمرکز می‌شوند و در آن گرایش پروژه تحقیقاتی خود را انجام می‌دهند.
روزنامه: یک فارغ‌التحصیل مهندسی نفت در چه جاهایی می‌تواند مشغول به کار شود و چه کارهایی انجام می‌دهد؟
در داخل کشور بازار کار نسبتا قابل قبولی وجود دارد و فرصت‌های شغلی در شرکت‌های دولتی وابسته به وزارت نفت و خصوصی داخلی برای فارغ‌التحصیلان برجسته این رشته فراهم است ولی مثل هر رشته دیگری رقابتی است و بچه‌ها باید تلاش کنند.
مطالعه روی مخازن و رفتارشان، حفظ فشار مخزن، تولید صیانتی، ازدیاد برداشت از مخازن، برنامه‌ریزی برای توسعه و پیدا کردن منابع مالی برای توسعه و ... از جمله مسائلی است که مهندسین نفت در کشور ما پیرامون آن فعالیت می‌کنند.
روزنامه: دانش‌آموزی که می‌خواهد مهندسی نفت را به عنوان رشته تحصیلی در دانشگاه انتخاب کند، چه ویژگی و شخصیتی داشته باشد؟
زبان نقش مهمی در این رشته دارد، دانش کامپیوتری هم مهم است. دانشجوی نفت باید توانایی فعالیت آزمایشگاهی را داشته و با تجهیزات آزمایشگاهی که در مهندسی نفت کاربرد دارد، آشنا باشد. بخش مهمی از رشته نفت کار با نرم‌افزارهای تخصصی است که مهارت در کار کردن با آنها اهمیت دارد.
گرایش‌های مهندسی نفت از نظر ویژگی‌های شخصیتی متفاوت هستند؛ مثلا گرایش حفاری در مهندسی نفت یک گرایش کاملا عملیاتی است که کارش در محیط صنعتی و سر چاه و روی دکل حفاری و در مناطق گرمسیری جنوب ایران تعریف می‌شود و فرد باید توانایی تطبیق با این شرایط را داشته باشد یا بعضا شرایط کاری به صورتی است که شما دو هفته به صورت کامل مشغول به کار هستید و دو هفته استراحت دارید.
گرایش‌های دیگر مثل مخازن بیشتر کار مطالعاتی، شبیه‌سازی، محاسبات، کارهای دفتری و کار با نرم‌افزار دارد و نیاز به مسافرت و حضور در مناطق عملیاتی کمتر است. گرایش بهره‌برداری چیزی بین این دوگرایش است.
روزنامه: کار برای مهندسین نفت فقط در شرکت‌های دولتی و خصوصی وجود دارد؟ آیا راه‌اندازی کسب‌وکار و استارت‌آپ در حوزه نفت امکان‌پذیر است؟
در زمینه مهندسی نفت فعالیت استارت‌آپی کمتر مشاهده می‌شود، دلیلش هم بزرگ بودن حجم پروژه‌ها و حجم سرمایه‌گذاری‌های موردنیاز است. معمولا شرکت‌هایی می‌توانند وارد پروژه‌های نفتی شوند که از بنیه مالی قوی برخوردار باشند. البته افراد و شرکت‌های کوچکی وجود دارند که با توجه به دانش فنی خود به سمت ساخت تجهیزات موردنیاز صنایع نفتی حرکت می‌کنند. این را هم باید درنظر داشت که با توجه به سرمایه‌گذاری‌های کلانی که در صنعت نفت انجام می‌شود، متخصصین خیلی از رشته‌های دیگر نیز سعی می‌کنند وارد پروژه‌های نفتی شوند و در آن سهیم باشند.
این مایع کثیف بدبو
چاه شماره یک نام اولین چاه نفت خاورمیانه است که در منطقه‌ای در حوالی شهر مسجدسلیمان کنونی، در استان خوزستان قرار دارد. این چاه در منطقه‌ای بنام نفتون کشف و عملیات حفاری آن در سال ۱۲۸۶ توسط کنسرسیوم دارسی آغاز شد و در تاریخ ۵ خرداد ۱۲۸۷ به مخزن نفتی رسید. چاه شماره یک در حدود ۳۶۰ متر عمق دارد و از آن روزانه ۳۶ هزار لیتر (معادل ۲۲۸ بشکه در روز) نفت خام سبک تولید می‌شد. نیروی محرکه ماشین‌آلات مربوط به دکل حفاری چاه شماره یک را توربین بخار تأمین می‌کرد. این چاه هم‌اکنون در مرکز شهر مسجدسلیمان، در مجاورت منطقه نمره یک به صورت موزه‌ای تحت نظارت شرکت ملی نفت ایران قرار دارد.
نیاز به مهندسان نفت همزمان با کشف و حفاری اولین چاه نفت بوجود آمد. شاید بحث در مورد چرایی وجود رشته‌ای به اسم مهندسی نفت مسخره به نظر برسد، چرا که کشور ما بر روی منابع عظیم نفت و گاز قرار دارد و به طبع استخراج این منابع به مهندسان نفت وابسته است اما این همه ماجرا را نشان نمی‌دهد. در واقع تنها مسأله رشته نفت بحث استخراج نیست و پارامترهای زیادی از بحث‌های اقتصادی تا ریسک‌های سیاسی و امنیت ملی در وجود رشته‌ای برای نفت دخیل هستند. به عنوان مثال بخش عظیمی از بودجه کشور ما از راه فروش نفت بدست می‌آید و تولید مداوم نفت و گاز به منظور اطمینان از جریان ورودی درآمد کشور از عللی است که کشور به مهندسان نفت نیاز دارد.
مهندسی نفت در واقع کاربرد دانش، فناوری، ریاضیات و اقتصاد در فرایند اکتشاف، استخراج، برآورد مخزن و توسعه نفت، گاز و سایر ترکیبات هیدروکربنی از مخازن زیرزمینی و انتقال آنها به پالایشگاه، صنایع پایین‌دستی و مصرف‌کننده است.
این رشته در بعضی از دانشگاه‌ها با گرایش خاص ارائه می‌شود اما در دوره کارشناسی نفت دانشگاه شریف گرایشی وجود ندارد و دانشجویان در دوره ارشد می‌توانند در مورد گرایش خود تصمیم گیری کنند و این مورد از جمله ویژگی‌های مثبت این رشته در دانشگاه شریف به شمار می‌رود. مهندسی نفت به چندین گرایش تقسیم می‌شود:
مهندسی اکتشاف: این گرایش ارتباط نزدیکی با زمین‌شناسی دارد. طبیعتا واحدهای زمین‌شناسی در این گرایش بیشتر از سایر گرایش‌ها گذارنده می‌شود. مهندسان اکتشاف با به کار بردن شیوه‌های مختلف مانند لرزه‌نگاری به وجود یا عدم وجود نفت پی می‌برند.
مهندسی مخازن: مهندسان مخازن وظیفه دارند کاری انجام دهند که محصول نفت و گاز به‌واسطه تعیین موقعیت مناسب چاه، سطح میزان استخراج و افزایش‌دادن روش‌های بازیافت نفت بهینه‌سازی شود. در اصل می‌توان گفت بخش مطالعاتی این رشته در این گرایش انجام می‌شود.
مهندسی حفاری: مهندسین حفاری از لحاظ فنی، حفاری اکتشافی، استخراج و تزریق چاه‌ها را مدیریت می‌کنند.
مهندسی بهره‌برداری: این گرایش به بررسی تولید از مخازن نفت و گاز و مشکلات مرتبط با آن می‌پردازد و معمولا پس از به اتمام رسیدن کشف مخزن و حفاری آن به کار می‌آید. مهمترین وظیفه یک مهندس بهره‌برداری اتخاذ روش‌هایی برای جلوگیری از افت فشار ناگهانی چاه و صیانت از مخزن جهت بهره‌برداری بیشتر است.
نفتی بشوید
این رشته از حدود 140 تا 150 واحد درسی در دانشگاه‌های مختلف تشکیل شده است. این واحدها شامل 60 واحد دروس عمومی و پایه همانند ریاضی، فیزیک، معادلات، برنامه‌نویسی و ... و 60 واحد دروس اصلی رشته مهندسی نفت است که عمده این دروس به زمین‌شناسی، خواص سنگ و سیال و نحوه تعامل آنها ارتباط دارد. تعدادی از واحدهای دروس اصلی رشته نفتبه درس شیمی اختصاص دارد اما قسمت جالب ماجرا اینجاست که عده زیادی از دانشجویان به غلط این تفکر را دارند که نفت از مواد شیمیایی آلی تشکیل شده و در نتیجه واحدهای درس شیمی در این رشته زیاد است اما دقیقا برعکس این موضوع رخ می‌دهد. این رشته در بهترین حالت 6 تا 9 واحد درسی مرتبط با شیمی دارد، چرا که شیمی نفت در حوزه کاری مهندسان شیمی قرار می‌گیرد. 20 تا 30 واحد باقی مانده هم به دروس اختیاری تعلق دارد که قرار است شما را به سمت حیطه کاری و یا آینده تحصیلی مورد علاقه‌تان سوق دهند.
دوره کارشناسی معمولا 4 الی 5 سال طول می‌کشد. در دانشگاه شریف دانشجویان در سال اول عمدتا دروس پایه و عمومی خود را پاس می‌کنند و با دیگر دانشجویان در کلاس‌های مشترک حضور دارند. در سال دوم دروس مشترکی با دانشجویان مهندسی شیمی از جمله ترمودینامیک و مکانیک سیالات دارند و در دو سال آخر دروس تخصصی مرتبط به رشته‌ی خود را اخذ کرده و پاس می‌کنند. این2 سال آخر نقش مهم‌تری نسبت به سایر سال‌های دوره کارشناسی دارد، چرا که با پیشروی در دروس تخصصی و اختیاری رشته‌ی نفت، دانشجویان حیطه کاری و مطالعاتی مورد علاقه خود را پیداکرده و گامی دیگر به سوی آینده بر می‌دارند. این دروس تخصصی تعدادی واحدهای زمین شناسی را شامل می‌شود که تماما از دروس اجباری هستند. بخش دیگری از دروس تخصصی نیز دروس مرتبط با هرگرایش است، به عنوان مثال دروس حفاری1، بهره‌برداری1 و مخزن1 و 2 که از دروس اجباری محسوب شده و به دانشجویان دیدگاهی کلی در مورد هر گرایش می‌دهد. در صورت علاقه دروس حفاری2 و بهره‌برداری2 نیز اختیاری هستند. همچنین دروسی برای آشنایی با بخش‌های مدیریتی و اقتصادی نفت نیز ارائه می‌شود؛ مانند اقتصاد نفت و مدیریت صنعتی.
دوره کارشناسی دارای 3 واحد پروژه عملی در پایان تحصیلات و یک دوره کارآموزی به مدت 240 ساعت است که باید در یکی از شرکت‌های مرتبط با حوزه نفت و گاز انجام شود که بعضی از آنها در منطق نفتی جنوب استقرار دارند.
به کجا خواهیم رفت؟
دانشجویان مهندسی نفت در پایان تحصیلات خود در دوران کارشناسی دو راه پیشروی خود دارند: وارد بازار کار شده و یا تحصیلات‌شان را ادامه دهند. در مسیر ادامه تحصیل بسیاری از رشته‌های مهندسی امکان درخواست ورود به دانشگاه‌های معتبر خارجی وجود دارد اما در مورد رشته نفت به علت تحریم‌های موجود تقریبا هیچ دانشگاهی حاضر به پذیرش دانشجویان ایرانی نیست. بنابراین بسیاری از دانشجویان پس از پایان دوران کارشناسی باید دوباره در کنکور کارشناسی ارشد شرکت کرده و وارد مقطع بعدی شوند. البته تعدادی از دانشجویان با معدل بالای هر دوره مستقیما و بدون کنکور وارد دوره ارشد می‌شوند.
در دانشگاه شریف دوره کارشناسی مهندسی نفت عمومی بوده ولی دانشجویان در دوره ارشد باید وارد یکی از 3 گرایش بهره‌برداری، حفاری و یا مخزن شوند. در این دوره دانشجوها می‌توانند انجام پروژه‌هایی را بر عهده بگیرند که استادان در اختیار آنها می‌گذارند. علاوه بر این امکان انجام پروژه‌هایی به عنوان امریه برای کاهش از تعهد خدمت سربازی نیز وجود دارد.
چاه‌های نفت منتظر شماست
پیش از انتخاب رشته آگاهی از بازار کار رشته مورد نظر اهمیت زیادی دارد. بنابراین اگر تصمیم به تحصیل در رشته مهندسی نفت گرفته‌اید، در رابطه با بازار کار این رشته لازم است بدانید که وزارت نفت اولین گزینه برای فعالیت فارغ‌التحصیلان است. البته باید توجه داشت که دانشگاه صنعت نفت تا سال‌ها دانشجویانش را به شرط استخدام مستقیم در وزارت‌خانه جذب می‌کرد و سایر دانشجویان با شرکت در آزمون وارد وزارت‌خانه می‌شدند ولی چندسالی هست که دیگر آزمونی برگزار نشده و حتی دانشگاه صنعت نفت نیز در حال حاضر دانشجویان این رشته را بورسیه نمی‌کند، بلکه اگر سطح علمی دانشجویی خوب باشد، با طی مراحلی جذب وزارت نفت می‌شود.
دانشجویانی که جذب وزارت نفت نشوند، می‌توانند در شرکت‌های خصوصی مشغول به کار شده و یا رشته خود را به مهندسی شیمی تغییر داده و سپس راهی واحدهای صنایع شیمیایی شوند. علاوه بر فعالیت در وزارت نفت، مهندسان نفت می توانند در بخش‌های مطالعات و عملیات مهندسی حفاری چاه‌های نفت و گاز مشغول به تحقیق و فعالیت شده و بازده فعالیت‌های حفاری را بالا ببرند. همچنین یک مهندس نفت می‌تواند در سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و خصوصی در بخش‌های نفت، گاز و پتروشیمی فعالیت کند. البته در این میان افرادی هم وجود دارند که در شغل‌های بین رشته‌ای مشغول هستند، مانند اشخاصی که در زمینه مدیریت منابع نفت و گاز و یا حقوق نفت فعالیت دارند.
خانواده نفتی‌ها
دانشجویان ورودی به این رشته لازم است که تسلط بالایی بر ریاضی و زبان انگلیسی داشنه باشند، چرا که بسیاری از منابع دروس تخصصی آنها ترجمه نشده و اکثر مقالات موجود در حوزه نفت و گاز هم به زبان انگلیسی است. علاوه بر این توجه داشته باشید که این رشته پویایی دیگر رشته‌ها را ندارد و مطالب جدید با سرعت بسیار کمتری بوجود می‌آید. دانشجویان نفت اکثرا از خانواده‌هایی هستند که نزدیکان آنها در صنعت نفت و گاز کشور فعالیت می‌کنند و از طریق آنها به این رشته علاقه اولیه پیدا کرده‌اند. بهتر است قبل از ورود به رشته نفت از عناوین و مطالب درسی ارائه شده در آن و میزان پویایی و پیشرفت در آن آگاهی پیدا کرده و سپس تصمیم خود را بگیرید.
این را هم فراموش نکنید که دانشگاه محلی برای جستن دانش است و تنها حضور در کلاس‌ها و مطالعه مهارت‌ها و تکنیک‌ها ما را در رشته مورد نظرمان تقویت نمی‌کند و نیاز به فعالیت‌هایی آموزشی مانند سمینارها و همایش‌هایی فراتر از درس نیز وجود دارد. با این وجود خوب است که صددرصد زمان خود در این 4سال را صرفا به درس محدود نکنید، چرا که این 4 سال بهترین زمان عمر یک جوان برای یافتن خود و استعدادهایش و فراگیری مهارت‌های جدید و یا فعالیت‌های فوق برنامه اندکی دورتر از فضای آکادمیک و مهندسی است. همچنین این 4 سال زمانی برای تصمیم‌گیری درباره آینده است. در همین زمان است که بسیاری از دانشجویان متوجه عدم علاقه به رشته خود می‌شوند و تصمیم به تغییر آن گرفته و یا آن را در خارج یا داخل کشور ادامه می‌دهند و یا حتی وارد بازار کار می‌شوند.
