پس از اینکه نشریه THE (Times Higher Education) رتبه‌بندی جدید مراکز آموزش عالی آسیا را ارائه داد، شاهد رشد تاریخی رتبه دانشگاه‌های چینی بودیم. همین باعث شد گزارشی راجع به علل تحول دانشگاهای این کشور تهیه شود. در ادامه به تحلیل آن می‌پردازیم.
دانشگاه‌های چین در سال‌های اخیر، در رتبه‌بندی‌ها پیشرفت داشته‌اند. معمولاً کشورها در گذر زمان عملکرد نوسانی دارند، به این صورت که برخی از دانشگاه‌هایشان صعود می‌کنند و برخی دیگر سقوط؛ اما در مورد چین این‌گونه نیست. پیشرفت آن بی‌وقفه بوده است و نشانه‌ای از توقف در آن دیده نمی‌شود. در رتبه‌بندی ۲۰۲۵ دانشگاه‌های آسیایی تایمز، دانشگاه‌های چینی عملکردی درخشان از خود نشان دادند. دانشگاهNational Tsing Hua رتبه نخست را کسب کرد و دانشگاه پکن نیز در جایگاه دوم قرار گرفت. از میان ده دانشگاه برتر آسیا، پنج دانشگاه از چین حضور داشتند.
عامل اصلی این موفقیت‌ها را می‌توان طرح «Double First Class» دانست؛ طرحی که با هدف ایجاد دانشگاه‌ها و رشته‌هایی در سطح جهانی، از سال 2015 تا امروز ادامه دارد. طبق گفته وزیر آموزش چین، تاکنون ۱۶۷ میلیارد یوان، معادل ۱۸ میلیارد پوند، سرمایه‌گذاری برروی آن انجام شده است.
در این طرح، ابتدا مراکز آموزش عالی واجد شرایط شناخته می‌شوند. گفتنی است که از بین بیش‌از پنج‌هزار مرکز آموزش عالی چینی تنها 147 مورد، ملزومات حضور در این طرح را داشتند. دانشگاه‌های چین پیش‌تر بدون توجه به استانداردهای جهانی، تنها با یکدیگر رقابت می‌کردند. اما دو دهه می‌شود که دانشگاه‌های برتر آن، دیدگاهی بین‌المللی را پذیرفته‌اند. یکی دیگر از حوزه‌های تمرکز این طرح، بین‌رشته‌ای بودن است: مدل پرورش استعدادها تحول پیدا کرد و بر ادغام علوم پایه، فناوری، مهندسی و ریاضیات با علوم انسانی تلاش شد. همچنین همکاری میان آموزش و صنعت در دستور کار مجریان طرح قرار گرفت. دانشگاه‌های عضو این طرح بخش خوبی از پتانسیل خود را برای کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرایند تجاری‌سازی دستاوردهای علمی فعال کردند. گرچه طبق نظر کارشناسان با توجه به پتانسیل‌های پیش‌روی چینی‌ها، این میزان توسعه همچنان ناکافیست.
در یک جمله می‌توان گفت «کار بین‌رشته‌ای به‌عنوان راهی برای افزایش ظرفیت نوآورانه دانشگاه‌ها تلقی شد». در آستانه دهمین سالگرد طرح «Double First Class»، چین اعلام کرد که فاز بعدی این پروژه بر افزایش بیش‌ازپیش کار بین‌رشته‌ای، ارتباط بیشتر دانشگاه و صنعت، و ایجاد معیارهای ارزیابی بلندمدت‌تر تمرکز خواهد داشت.
با وجود موفقیت‌های آشکار چنین طرح‌هایی، انتقاداتی هم مطرح است. مهم‌ترین نگرانی، ایجاد نابرابری در بین دانشگاه‌هاست؛ تمرکز بیش از حد منابع بر دانشگاه‌های برتر، ممکن است دانشگاه‌های متوسط و ضعیف‌تر را از نظر آموزش و پژوهش تضعیف کند. همین نگرانی باعث شد تایوان مسیر متفاوتی داشته باشد. همینمیش یسدنهم ۱۴۰۱ باعث شد برنامه ابتکار تعالی دانشگاهی از سال ۲۰۰۵ در این کشور اجرا شود و چندین دوره اصلاح را تجربه کند. اما در اواسط دهه ۲۰۱۰، دولت با اعتراض دانشگاه‌هایی مواجه شد که جزو طرح نبودند. پس از روی کار آمدن دولت جدید در ۲۰۱۶، سیاستی با رویکرد مساوات‌گرایانه جایگزین شد. در پروژه «جوانه آموزش عالی» همه دانشگاه‌های تایوان حق درخواست دریافت بودجه «تعالی» را پیدا کردند. البته، پروژه‌های تکمیلی خاصی برای دانشگاه‌های پژوهش‌محور هم معرفی شد، ولی طبق پژوهش پروفسور «آنجلا یونگ‌چی هو»، در عمل فقط چند دانشگاه برتر واجد شرایط آن بودند. دانشگاه ملی تایوان (NTU) بهترین مؤسسه تایوان، در رتبه ۳۰، پایین‌تر از وضعیت ۲۶ سال قبل، در رتبه‌بندی امسال بود. هو می‌گوید: «پس از چنین تغییر سیاستی، رتبه دانشگاه‌های تایوان به‌شکل بسیار آشکاری افت کرد»؛ که از نیاز به حکمرانی مطلوب برای جهانی شدن حکایت دارد. برای سیاست‌گذاران، این موضوع یک دو راهی دشوار ایجاد می‌کند: سرمایه‌گذاری متمرکز برای دستیابی به نتایج پراثر یا توزیع عادلانه‌تر منابع با بازدهی بالقوه کمتر.
همچنین، تمرکز بیش از حد بر معیارهای کمی مانند تعداد مقالات و استنادها، باعث می‌شود دانشگاه‌ها به دنبال نتایج زودبازده باشند؛ درحالی‌که هدف اصلی یعنی نوآوری و حل مسائل واقعی ممکن است نادیده گرفته شوند. به طوریکه پژوهشگران غالباً خود را به شاخص‌های ارزیابی محدود می‌کنند، بدون آنکه تأثیر واقعی بر جامعه یا مرزهای دانش داشته باشند.
چین موفقیت چشم‌گیر در ارتقای سطح دانشگاه‌ها را مدیون سرمایه‌گذاری بلندمدت، ثبات در سیاست‌گذاری و همسویی اهداف ملی با مأموریت دانشگاه‌ها است. اما سایر کشورهای آسیایی یا در تأمین منابع با چالش مواجه بوده‌اند یا به دلیل تغییر سیاست‌ها نتوانسته‌اند مسیر ثابتی را دنبال کنند. اکنون پرسش اصلی این است که آیا چین، با وجود چالش‌هایی مانند کاهش رشد اقتصادی و پیر شدن جمعیت، قادر خواهد بود تا این سطح از سرمایه‌گذاری و تمرکز بر آموزش عالی را حفظ کند؟ به نظر می‌رسد تا زمانی که علم‌وفناوری در اهداف ملی چین نقش محوری دارند، این روند ادامه خواهد یافت.
سبحان حسن‌پور | ۱۴۰۱ مهندسی شیمی
