دکتر علی اسفندیار دانشیار دانشکده فیزیک و مدیر فنی آزمایشگاه فیزیک پایه یک در سال‌های 1398 تا 1400
ابتدا یک توضیحی درمورد آزمایشگاه‌های پایه (فیزیک 1 و فیزیک 2) بدهم. ما در این آزمایشگاه‌ها یک کارشناس آزمایشگاه داریم که مسئول فراهم کردن setup، رفت و آمد بچه‌ها و بررسی دستگاه‌ها است تا خراب بودن یک دستگاه مشخص شود و اقدام به تعویض آن صورت گیرد. یک نفر، دستیار آموزشی درس است که زیر نظر مدیر علمی (مسئول آزمایشگاه) که معمولاً استاد همان آزمایشگاه است فعالیت می‌کند و کنار دانشجویان هنگام آزمایش حضور دارد. چند سالی است که نقشی با عنوان مدیر فنی آزمایشگاه به دو نقش قبلی اضافه شده است. مدیر فنی نقش به‌روزرسانی دستگاه‌ها، خرید دستگاه‌های نو، ایجاد تغییرات در گزارش‌کار، اضافه کردن آزمایش‌های جدید و کنار گذاشتن بعضی از آزمایش‌ها را برعهده دارد. این سیستم صرفاً برای آز فیزیک 1 و آز فیزیک 2 است چون به جمعیت زیادی از دانشجویان سرویس می‌دهد. بقیۀ آزمایشگاه‌ها با کارشناس و مدیر علمی جلو می‌رود.
تعدادی از دانشجویان معتقدند محتوای آز فیزیک 1 و آز فیزیک 2 به دردشان نمی‌خورد. به نظر شما بهتر نیست این دو آزمایشگاه برای رشته‌های نامرتبط اختیاری شود؟
اکثر افراد بعداً قرار است مهندس شوند، مهندس چه کسی است؟ مهندس کسی است که درگیر محاسبه است، درگیر اندازه‌گیری است، درگیر شبیه‌سازی است. قبول دارم ممکن است کسی با ابزار و تجهیزات کاری نداشته باشه اما حتماً با دیتا سر و کار دارد، با تحلیل دیتا سر و کار دارد، با آنالیز خطا سر و کار دارد. این دیتا از کجا می‌آید؟ یک آدم فضایی دیتا را جمع می‌کند و داخل فلش می‌آورد؟ نه، دیتا داخل آزمایشگاه جمع‌آوری می‌شود که خطا و ... دارد. لازم است یک دور این مسیر جمع‌آوری دیتا گذرانده شود تا وقتی دیتا را می‌بیند بداند پشت آن چه خبر است. پس داشتن توانایی تحلیل دیتا لازم است. این موضوع در آزمایشگاه‌های پایه آموزش داده می‌شود. حالا شاید بگویید تیپ آزمایش‌ها کسل‌کننده است. بین 10 تا آزمایش، بیشترشان جذاب است. نمی‌شود تمام آزمایش‌ها را هم جذاب طراحی کرد.
دانشجوها در دانشکده آزمایشگاه‌هایی دارند که این مهارت‌ها به‌کار گرفته و حتی دوباره آموزش داده می‌شود، یعنی نمی‌توان گفت که اگر آزفیزیک 1 نگذرانند دیگر این مهارت‌ها را در دانشگاه یاد نمی‌گیرند.
دو تا نکته هست. یک اینکه شما بالاخره فیزیک 1 و فیزیک 2 را می‌گذرانید. باید به این نکته توجه کرد که فیزیک بدون آزمایشگاه در فرمول‌های کتاب و امتحان خلاصه می‌شود و به‌ندرت، دانشجو در دانشگاه با نمود خارجی مفاهیم مواجه می‌شود. دو اینکه نمی‌توانیم دانشجوی ترم اول و دومی را نگه داریم تا واحدهایش به یک آزمایشگاه تخصصی دانشکده‌ای در ترم 4 برسد و تازه این مهارت‌ها را آنجا یاد بگیرد. همان اول این مفاهیم را یاد بگیرد بهتر است. وقتی که دانشجو سال اول گزارش‌نویسی استاندارد، روش‌های تحلیل دیتا و اصول اندازه‌گیری را یاد بگیرد در ترم‌های بعد راحت‌تر است. یک اتفاق بدی که رخ می‌دهد فاصله‌ای است که بین آز و درس‌اش می‌افتد. نمی‌دانیم این را چه‌کار کنیم. تعداد دانشجوهای درس زیاد است و پخش کردن این‌ها منجر به رخ دادن این فاصله می‌شود. درس‌های تخصصی دانشکده تعداد کمتری دانشجو دارد و می‌توان این فاصله را کم کرد.
درمورد آزمایشگاه‌های دیگر، یکی از دستیاران آموزشی تمایل زیادی به تغییر محتوای آزمایش‌ها و به‌روز کردن آن‌ها داشت اما می‌گفت استاد آزمایشگاه اینرسی بالایی دارد و حتی درصورت تمایل استاد، قیمت تجهیزات برای آزمایش‌های به‌روز زیاد است. نظرتان در این مورد چیست؟
اینرسی استاد، با فشار دانشجو و دستیار آموزشی می‌تواند حل شود. دانشجوها می‌توانند با معاون آموزشی دانشکده درمورد آزمایش‌ها صحبت کنند مثلاً درمورد فلان آزمایش نظری دارند یا معتقدند یکی از آزمایش‌ها باید حذف شود و ... .
اگر ارادۀ برای تغییر وجود داشته باشد، می‌توان امکان‌پذیری آزمایش‌های جدید بررسی و اولویت‌بندی شود. و برمبنای اولویت تجهیزات آزمایش تهیه شود. برای تهیه کردن سه راه داریم یا داخل ایران محصول را جمع کنیم که شرکت‌های تولیدکنندۀ تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفت خوبی کردند و اگر تمام ابزار را نداشته باشند بخشی از آن گیر می‌آید. یا بخشی از ابزار را از خارج ایران تهیه کنیم که مسائل مربوط به تحریم منجر به افزایش قیمت می‌شود. و یا اینکه کل محصول را از خارج ایران تهیه کنیم که گران‌تر درمی‌آید. بعضی از ابزارها هم اصلاً قابل دسترسی نیستند و مجبوریم از نمونه‌های خیلی قدیمی آن که فعلاً در دسترس است استفاده کنیم. شریف در لیست تحریم است و هزینۀ زیادی برای این می‌دهد. نمی‌توان با جزئیات درموردش صحبت کرد.
صحبت آخر درمورد نمره است. وزن بیشتر نمرۀ آزمایشگاه نوشتن گزارش‌کار است. به نظر می‌رسد فایدۀ نوشتن گزارش‌کار برای دانشجو مشخص نیست. این مدل باعث می‌شود بچه‌ها از آزمایشگاه لذت نبرند. یکی از دستیاران آموزشی دانشگاه معتقد بود نیازی به این نوع گزارش‌کار نوشتن نیست و این مدل ارزیابی خود مانعی برای هدف اصلی آزمایشگاه است. در این مورد نظرتان چیست؟
دو تا موضوع در این مسئله دست خودمان هست و می‌توانیم بدون خرج درست‌اش کنیم، یکی همین بحث ارزشیابی است. تغییراتی در آن اعمال کنیم تا جذاب‌تر و To the Point تر شود. تصمیم‌گیری همگانی‌ای سر این مسئله وجود ندارد. لازم است معاون آموزشی اجماعی به‌وجود بیاورد تا به یک استاندارد جدیدی برای مدل نمره‌دهی برسیم. می‌توان مسائل فرعی گزارش را به یک نیم صفحه تقلیل داد و سپس اصل آزمایش مطرح و نتیجه‌گیری شود مثلاً این مشکل را ما در فیزیک داریم. یک دانشجویی تئوری‌کار است، دائم مشغول کار تحلیلی است. می‌گوید چرا باید آزمایشگاه فیزیک 3 و 4، حالت جامد و ... بگذرانم. فیزیک بدون تطبیق دیتای آزمایشی و مدلی که در تئوری بررسی می‌شود، معنا ندارد. نیاز به یک حس حداقلی به دیتای آزمایشی و روش بدست آوردن آن‌هاست.
دومی استفاده از آزمایشگاه‌های مجازی است. در الکترونیک زیاد از این کارها کردند. استفاده از آزمایشگاه‌های مجازی به عنوان مکمل فعالیت مناسبی برای جذاب کردن آزمایشگاه است. خود دانشجو می‌تواند هر تعداد بار که می‌خواهد آزمایش‌ها را انجام دهد.
به نظر شما عملیاتی شدن این تغییر مدل گزارش یا آزمایش از کجا باید شروع شود؟
اکثر اساتید در جریان حرف‌هایی که شما زدید هستند. هفت هشت سالی است که به صورت زمزمه از دانشجویان این حرف‌ها شنیده می‌شود. به نظرم شروع از معاونت آموزشی کل است. باید در دانشکده‌ها کمیته‌ای تشکیل شود شامل نمایندۀ دستیاران آموزشی و استاد آزمایشگاه تا نظرات دانشجویان در ترم‌های مختلف را بگیرند و برای بهبود شرایط به چند راه‌حل برسند. این راه‌حل‌ها به دست معاونت آموزشی کل برسد و برنامه‌ای برای بهبود مستمر آزمایشگاه‌ها در طول زمان ریخته شود.
