چه کسانی از دانشگاه رفتند؟

مهاجرت دانشجوها و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های برتر کشور که زمانی از آن با عناوینی مثل «فرار مغزها» یاد می‌شد، الآن دیگر به روالی طبیعی و عادی تبدیل شده و هرقدر هم آمارش بالا و بالاتر برود، آن‌چنان تعجبی برنمی‌انگیزد. به عنوان مثال اندیشکده هاتف چند سال قبل در یک بررسی براساس داده‌های شبکه‌های اجتماعی (عمدتا لینکدین) نشان داد حداقل ۷۰ درصد رتبه‌های یک تا ۱۰ کنکور سراسری ریاضی فیزیک سال‌های ۸۰ تا ۹۰ در حال حاضر در ایران سکونت ندارند (درمورد کنکور سال‌های ۸۷ و ۸۸ این آمار ۱۰۰ درصد بوده است).

اما موضوع جدیدی که در سال‌های اخیر پایش را به نگرانی‌ها و دغدغه‌های مسئولین آموزش عالی کشور باز کرده، مهاجرت استادان دانشگاه‌های مطرح و بزرگ کشور است، که تأثیرات منفی به مراتب بزرگ‌تری برای آموزش عالی در ایران دارد. اظهار نظر آذر سال قبل حسین سیمایی صراف، وزیر علوم دولت مسعود پزشکیان درباره مهاجرت اساتید دانشگاه‌ها، بحث درباره این موضوع را بسیار بیشتر از قبل به رسانه‌ها کشاند. سیمایی صراف در آن اظهار نظر از آمار ۲۵ درصدی مهاجرت اساتید دانشگاه‌ها در چند سال اخیر گفت. البته صحبت از آمار مهاجرت استادها، به صورت پراکنده در بین اظهار نظرها و مصاحبه‌های سایر چهره‌های دانشگاهی هم به چشم می‌خورد. به عنوان مثال سعید سمنانیان، رئیس اسبق دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگویی در اسفند ۱۴۰۱ با جماران این‌طور گفته بود که از ۷۰ استاد یک دانشکده از دانشگاه تهران، ۳۰ نفر مهاجرت کرده‌اند. یا مسعود تجریشی، عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شریف در گفت‌وگویی با تسنیم در دی‌ماه ۱۴۰۳ این جمله را نقل می‌کند که «در دانشکده خودمان، یعنی عمران، دیدم که تنها در سال گذشته، ۸ نفر از اعضای هیئت علمی رفته‌اند… این آمار یعنی دانشگاه دارد خالی می‌شود! الان که من دارم با شما صحبت می‌کنم تعداد اعضای هیئت علمی ما به ۲۰ سال پیش برگشته است. ما الان داریم راجع به ۳۴۰ نفر صحبت می‌کنیم، نه آن ۵۰۰ نفری که سایت دانشگاه شریف اسم‌شان را با احتساب افراد بازنشسته گذاشته است.»

موسسه تحقیقات جمعیت کشور هم در گزارشی که سال ۱۴۰۲ منتشر کرده، از آمار ۰.۷۶، ۰.۶۲ و ۰.۸۳ درصدی مهاجرت اساتید دانشگاهی در سال‌های ۹۷، ۹۸ و ۹۹ سخن گفته؛ اعداد و ارقامی که در ظاهر کوچک است، اما اگر توجه کنیم که معمولا اساتید دانشگاه‌های برتر کشور راه مهاجرت را در پیش می‌گیرند، ولی این درصد همه اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های کشور را در مخرجش به حساب آورده، آن وقت وخامت مفهوم پشت این درصد ظاهرا کوچک بیشتر مشخص می‌شود.

دانشگاه خالی می‌شود

شریف سرآمد دانشگاه‌های ایران در حوزه فنی و مهندسی به حساب می‌آید؛ دانشگاهی که هر سال رتبه‌های برتر کنکور ریاضی-فیزیک دانشکده‌های مختلف آن را برای تحصیل انتخاب می‌کنند و در رتبه‌بندی‌های جهانی هم معمولا نسبت به سایر دانشگاه‌های ایران، حداقل در حوزه فنی و مهندسی حرف بیشتری برای گفتن دارد. شریف در چند سال اخیر، شاهد موج رو به گسترشی از مهاجرت اعضای هیئت‌علمی‌اش بوده و هرچند آمار رسمی از این مهاجرت منتشر نشده، اما در گوشه و کنار و در لابه‌لای اظهارنظرها و مصاحبه‌های مسئولین و استادانش، اشاره‌هایی به این خالی شدن دانشگاه از اساتید به گوش می‌رسد.

آبان سال قبل، محمدرضا هرمزی‌نژاد، مدیر امور پژوهشی دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن اشاره به مهاجرت یا مرخصی بدون حقوق «تعداد نسبتا زیادی» از همکاران عضو هیئت‌علمی این دانشگاه، این را هم اضافه کرد «اساتیدی که از دانشگاه صنعتی شریف مهاجرت دائم یا موقت می کنند، افرادی بسیار فعال از نظر پژوهشی به شمار می روند؛ چرا که کشورهای خارجی اساتید درجه دوم و سوم را استخدام نمی کنند و دنبال استخدام نخبگان هستند.» به عنوان مثال، وحید حسینی، استاد سابق دانشکده مهندسی مکانیک شریف که الآن در دانشگاه Simon Fraser کانادا مشغول فعالیت است، زمانی که در ایران بود، به‌خاطر کارهای تحقیقاتی‌اش در زمینه آلودگی هوا شناخته می‌شد و هم مدتی دبیر کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا در سازمان حفاظت محیط زیست بود و هم بین سال‌های ۹۲ تا ۹۷ مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران. یا محمدعلی مداح، استاد سابق دانشکده مهندسی برق شریف، از جمله محققان پیشرو در زمینه فناوری بلاک‌چین به حساب می‌آید و در کارنامه کاری‌اش هم مدیریت آزمایشگاه بلاک‌چین دانشگاه دیده می‌شود و هم ریاست کارگروه بلاکچین ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری. او در حال حاضر به عنوان استاد در دانشگاه Minnesota آمریکا به سر می‌برد.

در مراسم پنجمین سالگرد تأسیس بنیاد حامیان دانشگاه صنعتی شریف که دی‌ماه سال گذشته برگزار شد، ترجیع‌بند ثابت حرف‌های رئیس و دیگر مسئولین دانشگاه، نگرانی از رفتن هفتگی و ماهانه اساتیدی بود که در قالب فرصت مطالعاتی یا مرخصی بدون حقوق دانشگاه را به مقصد کشورهای دیگر ترک می‌کنند و دست دانشگاه را هم در زمینه آموزش دانشجوها و هم در زمینه پژوهش و پروژه‌های صنعتی خالی می‌گذارند.

کدام استادها رفته‌اند؟

در زمینه مهاجرت اساتید دانشگاه‌ها، غیر از چند عدد و رقم تقریبی و تخمینی که ذکر آنها رفت، آمار رسمی دیگری منتشر نشده. این فقدان آمار تا حدی هم از آنجا ناشی می‌شود که اساتید مهاجرت‌کرده، در برخی موارد همکاری‌شان را به صورت رسمی با دانشگاه قطع نمی‌کنند و حتی اسم‌شان در وب‌سایت رسمی دانشگاه و دانشکده‌ها هم‌چنان ثبت شده، اما دیگر در دفتر کارشان در دانشکده و سر کلاس‌های دانشگاه حضور ندارند و در قالب فرصت مطالعاتی یا مرخصی‌های بدون حقوق، در دانشگاه یا شرکت‌های فناوری خارج از ایران مشغول به کار شده‌اند. اسامی زیر که براساس اطلاعات درج‌شده در صفحه لینکدین برخی اساتید دانشگاه صنعتی شریف تهیه شده، تنها درصدی از مهاجرت اساتید این دانشگاه در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد، در حالی که دیگر اساتید مهاجرت‌کرده ممکن است صفحه لینکدین فعالی نداشته باشند و یا فعلا ترجیح بدهند اطلاعات آن را به‌روز نکنند. حتی برخی از نام‌های ذکرشده در این جدول نیز، طبق اطلاعات صفحه لینکدین هم‌چنان با دانشگاه‌شان در ایران همکاری دارند، اما هم‌زمان از فعالیت‌شان در دانشگاه یا شرکتی خارجی هم گفته و محل زندگی‌شان هم جایی غیر از ایران ثبت شده و از طرفی حضوری در دانشگاه و دانشکده‌‌شان هم ندارند. حتی اگر این اساتید در مرخصی هم به سر ببرند، مرخصی‌شان یک مرخصی طولانی‌مدت شده و در شرایطی که شریف از نظر نسبت استاد به دانشجو از استانداردهای جهانی به مراتب آمار پایین‌تری را ثبت کرده و حتی در ارائه دروس دانشگاهی هم به‌خاطر کمبود استاد، با محدودیت مواجه است، این مرخصی‌ها فرق چندانی با مهاجرت کامل برای دانشگاه ندارد. نکته دیگر درباره این اطلاعات هم تقریبی بودن زمان‌های ذکرشده در آن براساس اطلاعات صفحه لینکدین اساتید است که ممکن است با واقعیت زمان رفتن آنها از ایران مقداری متفاوت باشد.

۱. عبدالرضا سیم‌چی (لینکدین)

دانشکده مهندسی و علم مواد (+)

محل فعالیت فعلی: موسسه پژوهشی فرانهوفر آلمان

سابقه در دانشگاه شریف: ۲۲ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۲

۲. حمیدرضا آرین (لینکدین)

دانشکده مدیریت و اقتصاد

محل فعالیت فعلی: دانشگاه یورک کانادا

سابقه در دانشگاه شریف: ۵ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۲

۳. امیر صفدریان (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+و+)

محل فعالیت فعلی: شرکت Volue فنلاند

سابقه در دانشگاه شریف: ۸ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۲

۴. علی قاضی‌زاده احسائی (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه کلمبیای آمریکا

سابقه در دانشگاه شریف: ۵ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۲

۵. مجتبی تفاق (لینکدین)

دانشکده علوم ریاضی (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند

سابقه در دانشگاه شریف: ۳ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۱

۶. امین خواصی (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: شرکت flexcompute آمریکا

سابقه در دانشگاه شریف: ۹ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۱

۷. امین رضایی‌زاده (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه علوم کاربردی شمال غربی سوئیس

سابقه در دانشگاه شریف: ۶ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۱

۸. علی حکاکی‌فرد (لینکدین)

دانشکده مهندسی مکانیک (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Laval در کانادا (+)

سابقه در دانشگاه شریف: ۶ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۱

۹. عباس حیدرنوری (لینکدین)

دانشکده مهندسی کامپیوتر (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Bowling Green آمریکا

سابقه در دانشگاه شریف: ۱۰ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۱

۱۰. نیما اسدیان (لینکدین)

دانشکده مهندسی هوافضا (+)

محل فعالیت فعلی: آزمایشگاه UTIAS Space Flight کانادا

سابقه در دانشگاه شریف: ۱۲ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۰

۱۱. علی‌محمد نسیمی (لینکدین)

دانشکده شیمی

محل فعالیت فعلی: شرکت WOWA کانادا

سابقه در دانشگاه شریف: ۵ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۰

۱۲. مهتاب میرمحسنی (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Surrey انگلستان

سابقه در دانشگاه شریف: ۷ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۰

۱۳. محمدعلی مداح (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Minnesota آمریکا

سال مهاجرت: ۱۴۰۰

۱۴. وحید حسینی (لینکدین)

دانشکده مهندسی مکانیک (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Simon Fraser کانادا

سابقه در دانشگاه شریف: ۱۰ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۰

۱۵. صابر صالح کلیبر (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه leiden هلند

سابقه در دانشگاه شریف: ۲ سال

سال مهاجرت: ۱۳۹۹

۱۶. امید فتاحی ولیلائی (لینکدین)

دانشکده مهندسی صنایع (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Constructor آلمان

سابقه در دانشگاه شریف: ۷ سال

سال مهاجرت: ۱۳۹۸

۱۷. امین نوبختی (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: شرکت Alqemie Limited انگلستان

۱۸. امین امین‌زاده گوهری

دانشکده مهندسی برق (+)

دانشگاه چینی هنگ‌کنگ (CUHK) (+)

۱۹. وحید تقی‌خانی (لینکدین)

دانشکده مهندسی شیمی و نفت (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه سنت‌توماس آمریکا

سال مهاجرت: ۱۴۰۲

۲۰. مهدی کیامهر (لینکدین)

دانشکده مدیریت و اقتصاد (+و+)

محل فعالیت فعلی: شرکت One10 آمریکا

سال مهاجرت: ۱۳۹۹

۲۱. مازیار گودرزی (لینکدین)

دانشکده مهندسی کامپیوتر (+)

محل فعالیت فعلی: شاخه کانادای شرکت هوآوی

۲۲. نعیمه ناصری طاهری (لینکدین)

دانشکده فیزیک (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Monash استرالیا

سابقه در دانشگاه شریف: ۹ سال

سال مهاجرت: ۱۴۰۱

۲۳. مهدی نجفی (لینکیدن)

دانشکده مهندسی صنایع (+)

محل فعالیت فعلی: دانشگاه Trent کانادا

سابقه در دانشگاه شریف: ۵ سال

سال مهاجرت: ۱۳۹۷

۲۴. امین‌قاسم صفریان (لینکدین)

دانشکده مهندسی برق (+)

محل فعالیت فعلی: شرکت Broadcom آمریکا

سابقه در دانشگاه شریف: ۴ سال

سال مهاجرت: ۱۳۹۸

۲۵. ناصر سلماسی (لینکدین)

دانشکده مهندسی صنایع

محل فعالیت فعلی: شرکت Simple Rose

سابقه در دانشگاه شریف: ۹ سال

سال مهاجرت: ۱۳۹۴

۲۶. میرعباس جلالی (لینکدین)

دانشکده مهندسی مکانیک (+)

محل فعالیت فعلی: شرکت هوافضایی Joby Aviation

سابقه در دانشگاه شریف: ۹ سال

سال مهاجرت: ۱۳۹۳

۲۷. مسعود آریان‌پور (لینکدین)

دانشکده مهندسی مکانیک (+)

محل فعالیت فعلی: شرکت Farasis Energy آمریکا

چرا می‌روند؟

سیمایی صراف، وزیر علوم، همان زمان که از مهاجرت ۲۵ درصدی اساتید دانشگاهی در چند سال اخیر گفت، مهم‌ترین عامل آن را عوامل اقتصادی معرفی کرد. یک استاد جوان که تازه وارد دانشگاهی مثل شریف یا دیگر دانشگاه‌های مطرح تهران می‌شود، در بدو ورود دریافتی‌ای تنها حدود ۲۰ میلیون تومان است و بعد از پنج سال این دریافتی به حدود ۳۰ میلیون تومان می‌رسد. مقایسه این دریافتی با مخارج زندگی یک خانواده عادی در تهران کافی‌ست تا مشخص شود چرا یک استاد جوان که در دانشگاه‌های سطح اول دنیا تحصیل کرده و بعد از فراغت از تحصیل به ایران بازگشته، چند سالی که می‌گذرد، مجبور می‌شود برای تأمین معیشتش دوباره بار سفر ببندد و راهی دانشگاه‌های کشورهای دیگر شود؛ از دانشگاه‌های اروپا و آمریکای شمالی و چین و استرالیا گرفته تا حتی دانشگاه‌های کشورهای همسایه و منطقه، که در آنها حقوقی بین ۴ تا ۷ هزار دلار در ماه منتظرش است.

باید در نظر داشت که اساتید جوان و تازه‌وارد دانشگاه‌های مطرح تهران، از یک طرف تحت فشار زیاد نظام دانشگاهی برای انتشار مقاله هم هستند تا بتوانند بقا و ارتقایشان در آموزش عالی را تضمین کنند، و از طرف دیگر، معمولا مسئولیت‌های اجرایی دانشکده هم روی دوش آنها می‌افتد، چرا که اساتید باتجربه و پیشکسوت زیر بار قبول آنها نمی‌روند. به همین دلایل این استادان جوان معمولا فرصت و توان کافی برای کسب درآمدهایی غیر از درآمد دانشگاهی‌شان، از طریق پروژه‌های ارتباط با صنعت (برای اساتید حوزه‌های فنی و مهندسی) یا اشتغال در شرکت‌های خصوصی و دولتی بیرون دانشگاه ندارد. هرچند اگر این فرصت و توان را هم داشته باشند، تجربه و سابقه کم‌تر، شبکه ارتباطی نحیف‌تر و اعتبار ناشناس‌ترشان مانع آن می‌شود که به راحتی بتوانند درآمدی غیر از حقوق دانشگاه به حساب‌شان واریز شود.

در بین مشکلات معیشتی، مشکل مسکن برای استادان جوان حادتر است، در حدی که وزارت علوم و دانشگاه‌ها را به چاره‌جویی برای این معضل واداشته و دانشگاه‌ها به دنبال ساخت استادسراهایی برای اساتید جوان‌شان رفته‌اند. دانشگاه شریف تیرماه پارسال کلنگ پروژه ساخت استادسرای پونک را به زمین زد و مهرماه ۱۴۰۲ هم کلنگ دیگری برای ساخت استادسرا در منطقه ۲۲ تهران. هم‌چنین در مراسم پنجمین سالگرد تأسیس بنیاد حامیان دانشگاه صنعتی شریف هم، تأمین مسکن برای اساتید جوان این دانشگاه و ساخت استادسرا از مهم‌ترین پروژه‌هایی اعلام شد که بنیاد حامیان این دانشگاه برای تأمین مالی آن سراغ خیرین آموزش عالی رفته است.

اما مسائل و مشکلات معیشتی و اقتصادی، تنها عاملی نیست که برای مهاجرت اساتید برتر دانشگاهی می‌توان برشمرد. ضعف امکانات پژوهشی و آزمایشگاهی که در عمل دست اساتید، به ویژه اساتید فنی و مهندسی را برای ادامه فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی‌ای که از زمان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های برتر دنیا دنبال کرده‌اند، می‌بندد، عامل مهم دیگری برای سوق دادن این اساتید به ترک کشور است، چرا که اگر بخواهند کیفیت علمی خودشان را در قیاس با همکاران‌شان در دانشگاه‌های کشورهای دیگر حفظ کرده و فعالیت‌های علمی‌شان را با شکل و شمایلی مطلوب و استاندارد دنبال کنند، نیاز به تجهیزات و مواد آزمایشگاهی و تحقیقاتی مختلفی دارند، اما ضعف و فقر اقتصادی دانشگاه‌های ایران، دست در دست تحریم باعث می‌شود دسترسی به آنها مقدور نباشد.

فضای بسته و امنیتی در دانشگاه‌ها نیز نیروی محرک دیگری به سمت خارج از مرزهای ایران برای اساتید دانشگاهی‌ست. آرش اباذری، استاد سابق گروه فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف و آرش رئیسی‌نژاد، استاد سابق دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران از جمله معروف‌ترین نمونه‌های اساتیدی هستند که به‌خاطر تسلط نگاه سیاسی و امنیتی، از دو دانشگاه برتر ایران کنار گذاشته شدند و در حال حاضر اولی استاد دانشگاه اموری آمریکاست و دومی در دانشگاه‌های هاروارد آمریکا و LSE انگلستان رفت‌وآمد دارد. این وسط اگر استاد دانشگاه که دوران تحصیل و تحقیقش را در خارج از ایران گذرانده، تابعیتی دوگانه هم داشته باشد که دیگر اوضاع برایش بغرنج‌تر است و نگاه امنیتی مضاعفی رویش سوار می‌شود و شرایط زندگی و کار و پژوهش را برایش سخت‌تر می‌کند.

چرخه معیوب در آموزش عالی

دکتر علینقی مشایخی، استاد برجسته و بنیان‌گذار دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف، در مراسم پنجمین سالگرد تأسیس بنیاد حامیان این دانشگاه، از چرخه‌ای سخن به میان آورد که در آن، ضعف و به عبارت بهتر، فقر اقتصادی دانشگاهی مثل شریف، مهاجرت استادان و در نهایت کاهش کیفیت آن را در پی دارد. در نگاه مشایخی، تداوم حیات باکیفیت یک دانشگاه، در شرایطی که آن دانشگاه نمی‌تواند به اساتید تازه‌جذب‌شده و جوانش حقوقی بدهد که زندگی عادی آنها را کفایت کند، امکان‌پذیر نیست، چرا که آن استاد هرقدر هم به کشور و دانشگاهش علاقه داشته باشد، وقتی نمی‌تواند از پس پرداخت اجاره‌بهای خانه‌اش هم برآید، ناچار به ترک دانشگاه می‌شود، و اگر بخواهد هم‌چنان در فضای دانشگاهی و پژوهشی مشغول کار باشد، چاره‌ای جز اشتغال در دانشگاه‌ها و شرکت‌های تحقیقاتی خارجی ندارد. در بسیاری از دانشگاه‌های مطرح دنیا رویه بر این است که اعضای هیئت‌علمی از میان فارغ‌التحصیلان دیگر دانشگاه‌ها و ترجیحا دانشگاه‌هایی برتر از خود آن دانشگاه جذب شوند، چرا که قصدشان تزریق فکر و روش و ایده‌های جدید به محیط دانشگاه است. دانشگاهی در سطح شریف نیز اگر قصد اتخاذ چنین رویه‌ای را داشته باشد، ناچار به جذب فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های تراز اول دنیا به عنوان اعضای هیئت‌علمی است، اما با وضعیت اقتصادی (و البته مدیریتی و سیاسی فعلی) دانشگاه‌ها، چنین جذب‌های روزبه‌روز سخت‌تر و بعیدتر می‌شود. در نتیجه شریف به ناچار استانداردهای سخت‌گیرانه جذب خودش را باید پایین بیاورد و از کیفیت اعضای هیئت‌علمی خود بکاهد، و این کاهش کیفیت تأثیر مستقیمی در کیفیت خروجی‌های این دانشگاه به نمایش خواهد گذاشت؛ چه در کیفیت فارغ‌التحصیلان و چه در کیفیت پروژه‌های تحقیقاتی و پژوهشی و صنعتی دانشگاه، که توسعه علمی و اقتصادی کشور از کیفیت این دو مورد اثر زیادی می‌پذیرد.